|
tushunarli. Temperamentning turli-tumanligi
to’risidagi masala fanda hali
batafsil hal qilingan emas.
Temperamentning
nerv-fiziologik
mexanizimini
ilmiy
asosda
tushuntirib bergan kishi I. P. Pavlov
bo’ldi. U o’z umrining ko’p qismini
oliy nerv sistemasi faoliyatini
o’rganishga bag’ishladi. Uning tadqiqotlari
natijasida
odamdagi
individual
farqlar
asosida
qo’zg’olish
va
tormozlanish
o’rtasidagi vazminlik yotishi aniqlandi.
Nerv sistemasi kuchi tipning eng muhim kursatkichdir.
Nerv faoliyatining tipiorganizimning tabiiy xususiyatidir. U nasliydir,
lekin butunlay
o’zgarmas hisoblanmaydi, u rivojlanishda va ma'lum
darajada atrofdagi sharoit, muhit ta'siri tufayli
o’zgaradi.
Temperament tiplarining kelib chiqishida, yuqorida aytganimizdek, irsiyat
asosiy rol o’ynaydi. Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir hil bo’lgan bitta
tuxumdan
paydo
bo’lgan
(gomozigot)
egizaklarning
temperament
xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir hil bo’lmagan,
ikkita tuxumdan paydo bo’lgan (geterozigot) egizaklarning temperament
xususiyatlari bilan solishtirsak, bu narsa juda yaqqol ko’rinadi. Geterozigot
egizaklarga
qaraganda
gomozigot
egizaklar
temperamentlari
xususiyatlarining o’xshashlik darajasi shunchalik ortiqqi, temperamentning
irsiyat yo’li bilan berilishi imkoniyati 85% ga tengdir.
Garchi temperament tiplari, umuman olganda, irsiyatga bog’liq
bo’lsada, temperamentning ayrim xususiyatlari hayot sharoitlari va
tarbiyaga bog’liq holda ma'lum darajada o’zgaradi.
Temperamentning
ayrim
xususiyatlarining
hayot
sharoitlari
va
tarbiyaga bog’liq holda o’zgarishini temperament tiplarining voyaga
etishidan farqlash lozim. Temperament tipi unga hos bo’lgan barcha
xarakterli xususiyatlari bilan birga, tug’ilish chogidan boshlab yoki ma'lum
yoshda birdan paydo bo’lib qolmaydi. Nerv sistemasining voyaga
etishidagi umumiy qonuniyatlari temperament tipining voyaga etishiga
ham ta'sir qilib, izini qoldiradi.
Ma'lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga hammasi nomoyon
bo’lmaydi, balki yoshga qarab sekin-asta nerv sistemasining voyaga etishi bilan
bog’liq holda namoyon bo’ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga
yetishi deb ataymiz.
Yoshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari hisobga olinishi
lozim. Masalan, hozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi
samolyotda uchuvchi bo’lish nihoyatda kiyin yoki bunday kishilarga to’satdan
paydo bo’ladigan avariya havfi o’z vaqtida reaktsiya qilishi lozim bo’lgan
murakkab energo-sistemalarda ishlash og’irlik qiladi. Odamning psixik
xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yo’l bilan tanlashni kasbga
yo’naltirish deb ataladi.
Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin qadar o’quvchilar tarbiyasi
jarayonida ham hisobga olish zarur. Masalan, melanxolik o’quvchini
harakatlari uchun keskin koyish uning ruhini tushurib yuboradi. O’ziga
ishonmasligini yana orttirib yuboradi va o’z kuchiga shubha bilan qaray
boshlaydi.
Yuqoridagi usullarni sangvinikka nisbatan ishlatib bo’lmaydi. Chunki u
boshidan kechirgan ko’ngilsiz voqealarni tez esdan chiqarib yuborishi va
o’z kuchi, qobilyatlariga ortiqcha baho berishga moyildir, Salbiy bahoga
nisbatan qattiqlik va talabchanlik unga ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Temperament xususiyatini hisobga olgan holda huddi shunday individual
munosabatda bo’lish mehnatni tashlil qilishda, sportchilarning mashqlarida
va faoliyatnng boshqa turlarida ham bo’lishi mumkin va zarur.
Nihoyat, faoliyat talablariga temperamentni moslashtirishning
asosiy eng unversal yuli individual ish uslubining tarkib topishidir. Mehnat
faoliyatidagi ayni bir vazifa va talablar har turli usullar va yullar bilan bir
hil samarali amalga oshirilishi mumkin. Faoliyatning indvidual uslubi
deganda biz mazkur odam uchun harakterli bo’lgan va samarali ishlashi
uchun maqsadga muvofik bo’lgan harakatlar va yullarning individual
sistemasini tushunamiz.
Faoliyatning indvidual uslubi odamda o’z-
o’zidan, stixiyali ravishda paydo bo’lmaydi. U ta'lim va tarbiya jarayonida
tarkib topadi. Individual uslub tarkib topishining birinchi ko’rtaklari
bog’cha yoshidagi katta bolalarda o’yin xarakteridagi amaliy masalalarni
yechishdayoq ko’rina boshlaydi.
Faoliyatning indvidual uslubini tarbiyalash ishlari asoslanadigan qator alohida psixologik va pedagogik
printsiplar mavjuddir. Ta'lim va tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri shundan iboratki, indvidual uslubni
tarkib toptirish yo’li bilan odamning temperamentini faoliyatning ob'ektiv talablariga yaxshilab
moslashtirishdan iboratdir.
Tevarak-atrofimizdagi hayot faktlari va hodisalarga bir hil odamlar tez va yengillik bilan, bir hillari
shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq bo’ladilar, yana bir hillari keskin
g’ayratli, ayrimlari esa bir hil maromda va mulohazali bo’ladilar.
Temperament va xarakter odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon bo’ladigan individni
xususiyatlardir. Temperament lotincha "aralashma' yoki qismlarning nisbati degan ma'noni temperament
shaxsning hissiy qo’zg’aluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan sifatlanadigan individual
xususiyatlar yig’indisi. Temperament inson faoliyatida uning asab tizimi tipining namoyon bo’lishi.
Temperament
his-tuyg’ularning
paydo
bo’lish
tezligi
va
kuchida
hamla
kishining
umumiy
harakatchanligida
namoyon
bo’ladigan
individual-psixologik
xususiyatlarining
majmuidir.
Temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlarning asosiya belgilari:
1) temperamentning ayni bir hil xususiyatlari, huddi bir odamning o’zida faoliyatning har hil turlarida
va har turli maqsadlarda namoyon bo’ladi;
2) temperamentning xususiyatlari odam hayotining butun davomida va ma'lum bir qismida barqaror va
o’zgarmasdir;
3) mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy birlashgan bo’lmay,
balki bir-biri bilan qonuniy bog’langan bo’lib, bu xususiyatlar temperament tiplarini ifodalovchi muhim
tuzilmani hosil qiladi.
Temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati tezligini belgilovchi psixikaning
barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda,
motivlarda va maqsadlarda nisbatan o’zgarmaydi, hamda temperament tipini ifodalovchi tuzilmani
tashlil qiladi.
1.
Senzitivlik.
(lotincha-sensus, sezish, huz qilish)
Insonda bironta psixik reaksiyani hosil qlish uchun zarur o'ta
kuchsiz sezgilarning paydo bo'lishi uchun kerak qo'zg'ovchining
ozgina kuchi, ehtiyojlar qondirrnasligining sezilar-sezilmas darajasi
mujjassamlashadi:
2.Reakiivlik.
Aynan bir hil kuch bilan tasir etuvchi
tashqi va ichki ta'surolarga shaxs qanday kuch bilan emotsional
reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivning yorqin
ro'yohga
chiqishi
-
emotsionallik,
ta'sirlanuvchanlikning
ifodalanishidir.
3.Faollik.
Tnson qanday faollik darajasi bilan tashqi
olamga ta'sir ko'rsatishi va maqsadlarini amalga oshirishda obektiv
hamda subektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab
fikr yuritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
