Pedagogika-psixologiya fakulteti

O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI

ОLIY VА O‘RTА MАXSUS TА`LIM VАZIRLIGI

QАRSHI DАVLАT UNIVЕRSITЕTI

PEDAGOGIKA-PSIXOLOGIYA FAKULTETI

O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI METODIKASI KAFEDRASI
5141600-“Bоshlаng’ich tа`lim vа spоrt tаrbiyaviy ish” yo’nаlishi

IV kurs tаlаbаsi
NURALIYEVA GULNOZANING
“MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING MA’RIFIY - PEDAGOGIK QARASHLARI (1878-1931)” mаvzusidаgi

BITIRUV MАLАKАVIY ISHI

Ilmiy rаhbаr: C.Юлдошев

Qаrshi – 2013 yil

QАRSHI DАVLАT UNIVЕRSITЕTI BITIRUV MАLАKАVIY ISHIGА TОPSHIRIQ

“TАSDIQLАYMАN” Kаfеdrа mudiri

Pfn SH.Nurullayeva

“_____” __________ 2013 _____y.

Tаlаbа _____________________________________________________________________

Tа`lim yo’nаlishi: 5141600-“Bоshlаng’ich tа`lim vа spоrt tаrbiyaviy ish”

Bitiruv mаlаkаviy ishining mаvzusi: ____________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Bitiruv mаlаkаviy ishi оldi аmаliyoti o’tilgаn jоy: __________________________________

___________________________________________________________________________

Bitiruv mаlаkаviy ishi rаhbаri: _________________________________________________

Bitiruv mаlаkаviy ishi mаqsаdi: ________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________Ish rеjаsi:

Bitiruv mаlаkаviy ishi bo’limi	Bitiruv mаlаkаviy ishi bo’limi nоmi	Bаjаrish muddаti

Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish uchun zаrur bo’lgаn mаtеriаllаr:

а) аdаbiyot mаnbаlаri: _______________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

b)qоnuniy-mе`yoriy hujjаtlаr: __________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

v) stаtistik vа bоshqа mа`lumоtlаr: _______________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Tаsvirlаsh mаtеriаllаri: ________________________________________________________

Tоpshirik bеrilgаn kun: ________________________________________________________

Ishni tоpshirish muddаti:________________________________________________________

Ilmiy rаhbаr: ________________________________________________________________

Kаfеdrа mudirining bitiruv ishini himоyagа qo’yish hаqidаgi xulоsаsi: ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

QАRSHI DАVLАT UNIVЕRSITЕTI
PЕDАGОGIKА-PSIXОLОGIYA FАKUL`TЕTI

5141600-“Bоshlаng’ich tа`lim vа spоrt tаrbiyaviy ish” tа`lim yo’nаlishi
____________________________________________________ning mаlаkаviy bitiruv ishi

T А Q R I Z
Mаlаkаviy ish mаvzusi _________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning hаjmi _______________________________________________________

А) yozmа izоh qismi __________________________________________________________

V) grаfik qismi _______________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning dоlzаrbligi vа bеrilgаn tоpshiriqqа mоsligi __________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning yozmа izоh vа grаfik mаtеriаllаrning tаrkibi vа bаjаrilishi sifаti

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishdа ilmiy mаnbаlаr, Fаn tеxnikа yutuqlаri vа ilg’оr tаjribа nаtijаlаridаn fоydаlаngаnligi

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning ijоbiy tоmоnlаri

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ish bаhоsi (mаksimаl bаhо - 100) ________________________________________

Mаlаkаviy ish rаhbаri: _______________________________________

(fаmiliyasi, ismi shаrifi)

“_____” __________ 2013 _____y.

QАRSHI DАVLАT UNIVЕRSITЕTI
«PЕDАGОGIKА-PSIXОLОGIYA» FАKUL`TЕTI

5141600-“Bоshlаng’ich tа`lim vа spоrt tаrbiyaviy ish” tа`lim yo’nаlishi
____________________________________________________ning mаlаkаviy bitiruv ishi
T А Q R I Z
Mаlаkаviy ish mаvzusi _________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ish mаvzusining dоlzаrbligi vа tоpshiriqgа mоsligi __________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning yozmа izоh grаfik mаtеriаllаrning tаrkibi vа bаjаrilish sifаti

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishdа ilmiy mаnbаlаr, fаn-tеxnikа yutuqlаri vа ilg’оr tаjribа nаtijаlаridаn fоydаlаngаnligi ________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy ishning ijоbiy tоmоnlаri vа kаmchiliklаri __________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mаlаkаviy bitiruv ishining bаhоsi (mаksimаl 100-bаll) vа xulоsа ________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Tаqrizchi: ______________ __________________________________________

(imzо) mаnsаbi, ish jоyi, F.I.Sh

“_____” __________ 2013 _____y.
MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………....................3

I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK......................................6

1.1. Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan,tarixiy-ma’rifiy shart-sharoitlar ………………….6

1.2. Jadidchilik harakatining ilk vakillari, ularning ijtimoiy-ma’rifiy faoliyatlarida Munavvar Qori Abdurashidxonovning yetakchilik o’rni .........................................................................................................16

II. BOB. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING YANGI USUL MAKTABLARIDA TA’LIM-TARBIYANING TAKOMILLASHUVIDAGI PEDAGOGIK FAOLIYATI………………………26

1. 
   Munavvar Qorining yangi usul maktablari tizimi, mazmuni va pedagogik faoliyati……26
   
2. 
   Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi muammosining pedagogik yechimi..........................................................................................................................................31
   

XULOSA....................................................................................................................................................................53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI ……………………...55

ILOVALAR………………………………………………………………………………………………...56

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgach, jadid tarbiyashunosligini tadkik etish va o’rganish imkoniyatiga ega bo’lindi. Pedagogikamiz tarixida uchmas iz qoldirgan jadidlar pedagogikasini atroflicha o’rganish maqsadga muvofikdir. Demak, bizning vazifamiz, avvalambor, mana shu ma’naviyatimiz sarchashmalarini va bobokalonlarimizning boy an’analarini davom ettirishdir.

XX asr, avvalo, kupchilik xalq ommasini savodxon qilish va ayni paytda yangilanayotgan zamonning munosib farzandlarini tarbiyalash masalasini kun tartibiga quydi. Boshqacha aytganda, ma’rifat, tenglik, ozodlik degan va xuddi shu davrda aniq mazmun -mundarijaga ega bo’lgan yuksak tushunchalar bilan birgalikda talqin qilinishi shart bo’lib qoldi, Turkistonda qisqa muddatda o’zbek ma’rifatchilarining butun bir avlodi yetishib chiqdi,Faoliyati o’tgan asrning sungidan boshlanib, inkilobdan keyingi yillargacha kelib ulangan bu avlod xalqimizning umumiy ma’rifatidagina emas, ijtimoiy-siyosiy ma’rifatida yangi turmushga tayerlashda ham buyuk xizmat edi.

Jadidlar harakati ijtimoiy-tarbiyashunoslikda alohida oqim sifatida XX asr boshlarida Krim, Kozon, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi. Jadidchilikning otasi Krim-tatar Ismoilbek Gasprali edi. U o’zi nashr etgan ^“Tarjimon” ruznomasida musulmon maktab va madrasalarida diniy bilimlarni arab, fors, rus tillarini o’rganish bilan birga tibbiyot, kimyo, nabotot, nujum, xandasa ilmlarini o’rganishni ham keng targ’ib qildi.

I, Gaspralining g’oyasini quyidagi ma’rifatparvarlar o’zlarining ijodiy faoliyatlari bilan davom ettirganlar. Bu ma’rifat darg’alarining bizga qoldirgan noyob asarlari, faoliyatlari bugungi kun ilmiy pedagogikamiz tarixida, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashdagi savobli ishimizda bizga dasturilamal bo’ladi deb o’ylaymiz. Isxoqxon Ibrat, Siddikiy-Ajziy, Saidrasul Aziziy,Muhammadsharif Sufizoda, Abdultsodir SHakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Maxmudxoja Bexbudiy, Hamza Xakimzoda Niyoziy kabilar shular jumlasidandir. Bu ruyxatning boshida, ehtimolki, hayoti va ijodiy faoliyati hozirgacha o’rganish bosqichida bo’lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov turadi.

Munavvar Qori ilg’or fikrli, millatning kelajagini oldindan ko’ra bilgan taraqqiyparvar edi. U o’z faoliyatini Turkiston ulkasida ayni paytda eng zarur bo’lgan yangi usuldagi maktab tashkil qilish va shu kabi maktablar uchun o’quv darsligi yozishdan boshladi. Uning «Adibi avval» “Birinchi muallim”, «Adibi soniy», “Ikkinchi muallim”, «Alifbo», «Jug’rofiya»kabi darslik kitoblari shu jumladandir. Yetuk ustoz va ilg’or tashkilotchi bo’lgan Munavvar Qori nazariya bilan amaliyotni birday olib bordi. Ayni davrdagi Turkiston ulkasidagi sharoitdan, bolalarning hayotiy ehtiyojlaridan kelib chikib. darsliklar ijod qildi,

Munavvar Qori, zamondoshlaridan biri ta’kidlaganidek, kuchli siyosatdon ham edi. Uning inqilobgacha bo’lgan asosiy faoliyati maorif va uni yuksaltirish yo’lida kechdi.Turkiston jadidlari ozodlik, ma’rifat uchun kurashlarini ma’lum dastur asosida ikki yunalishda madaniy taraqqiyotni rivojlantirish, buning uchun ma’rifatparvarlikka asoslanish va bu boradagi faoliyatni amaliyot bilan bog’lik holda olib borish orqali amalga oshiradilar. Ular milliy uyg’onishning asosini ta’lim o’quv dasturlarini isloh qilishda kurdilar, shu tariqa Turkistonda ijtimoiy ong taraqqayotini boshlab beradilar. Ular kishilar qalbini harakatga keltirish, milliy iftixor tuygusini uygotish uchun kurashdilar.

Turkistonda vujudga kelgan milliy uygonish vakillari-jadidlarning aksar qismi maorifning mavjud xolatiga qarshi bosh kutarib, isloxotlar o’tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, Turkistonliklarni qisqa fursatda rivojlangan madaniyatli va farovon turmush kechiradigan ulkaga aylantirish yo’lida harakat qildilar. Ularning ezgu amallari, pokiza niyatlari, ilg’or g’oyalari avlodlar tomonidan unutilmaydi va mustaqil Vatan ta’limini yo’lga qo’yish amaliyotida, hech shubxasiz, foydalaniladi. Jadidchilik harakatining turli soxadagi g’oyalarini bir qator olimlar uzlarining risolalari va ilmiy-metodik qo’llanmalarida ishlab chikdilar. Begali Qosimov, Naim Karimov, Sotimjon Xolboev, Sirojiddin Axmedov, Ulug’bek Dolimov, SHuxrat Rizaevlarning Turkiston jadidchilik harakatining otasi Munavvar Qori haqida ayrim maqolalari mavjud. Mustaqil O’zbekistonning milliy mafkurasi va Munavvar Qorining pedagogik qarashlarining zarurligini hisobga olib BMImiz mavzusini «Munavvar Qorining ma’rifiy va pedagogik qarashlari» deb nomladik,

Tadqiqot ob’ekti. Munavvar Qorining ijodiyotini asarlar, arxiv materiallari va turli manbalar orkali o’rganish jarayoni.

Tadqiqot predmeti. Munavvar Qorining ma’rifiy-madaniy g’oyalari, ularning pedagogik qarashlarida barkamol insonga xos xalqchillik, xalqparvarlik va vatanparvarlik g’oyalarini asoslab berish.

Tadqiqot maqsadi. Munavvar Qorining pedagogik faoliyati, yaratgan maktab tizimi, mazmuni, asarlarining Turkistondagi madaniyat va ma’rifat tarqatishda to’tgan o’rnini ko’rsatish;

Munavvar Qorining jadid harakatida qushgan xissasi va uning ijtimoiy-siyosiy , ma’rifiy, pedagogik o’rnini aniqlash;

Munavvar Qori asarlarining taxlili orqali Turkistonda boshlang’ich ta’limni islox qilishdagi o’rnini ko’rsatish; Munavvar Qorining tashkil etgan maktab, ta’lim va tarbiya tizimi moxiyatini ochib berish maqsadida uning asarlarini taxlil qilish va undan foydalanish yo’llarini ko’rsatish.

Ilmiy tadqiqotning vazifasi. Munavvar Qorining yashab ijod etgan davrdagi ijtimoiy-iktisodiy va ma’naviy taraqqiyotga bag’ishlangan ilmiy, falsafiy, pedagogik asarlarini o’rganish va ularni taxlil qilish;

Munavvar Qori yozgan darsliklarini risola va ma’ruzalarini o’rganib ularga munosabat bildirish; Munavvar Qori zamondoshlarini aniqlash va Munavvar Qori ijodining ma’naviyatimizda qay darajada o’rganilayotganligini belgilash uchun uni zamondoshlari ijodiyoti bilan taqqoslash. Munavvar Qori merosini milliy istiqlol mafkurasi taraqqiyotiga qushgan xissasini takkoslash.

Tadqiqotning metodologik asosi. O’zbekistan Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi Qonun. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining va xukumatimizning madaniyat, va xalq ta’limi to’g’risidagi farmon va qarorlari. SHaxs kamolotiga doyr ilg’or xalq pedagogikasi.

Tadqiqot metodlari. O’zbekiston Respublikasi Davlat xujjatlaridagi manbalarni ijodiy o’rganish. Adabiy, falsafiy, etnografik va pedagogikaga doir ilmiy-nazariy adabiyotlar taxlili. Turkistondagi jadid maktablari dastur va rejalarining taxlili.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqot ishimiz O’zbekiston Respublikasida Munavvar Qorining ma’rifiy va pedagogik qarashlarini o’rganishda birinchi urinishdir. Munavvar Qorining ijodi va pedagogik faoliyatini o’rganish orqali Turkistonda barkamol insonni tarbiyalab yetishtirishda tutgan o’rniii asoslash. Rossiya ta’siri ostida bo’lgan ijtimoiy sharoitda ma’rifat va madaniyat rivojlanishida milliy maktab uchun kurash mazmuni va undagi asosiy tamoyillar kay darajada ekanligini xozirgi davr ta’lim mazmuniga taqqoslash va undan ijodiy foydalanish yo’llarini ko’rsatish.

Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Munavvar Qorining ma’rifiy va pedagogik qarashlariga doir ilmiy-tadqiqot natijalari o’qituvchilarga, talabalarga pedagogika tarixini o’rganishlarida qo’l keladi. Munavvar Qorining ilmiy-nazariy merosidan boshlang’ich sinflarda odob saboqlari, o’qish va tabiatshunoslik darslaridagi mavzularni boyitish maqsadida respublika maktablarida foydalanish mumkin.