Pedagogika-psixologiya fakulteti

XULOSA

CHor xukumati mustamlakachilik maqsadini kuzlab, 1884 yil­dan Turkistonda maxalliy xalq bolalari uchun rus-tuzim mak­tablari» deb yuritilgan maxsus maktablar ocha boshladi. Asosan. bu maktablar rus siyosatini amalga oshirish uchun xizmat kilar edi. Maxalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi. Avval maxalliy xukmdorlar tomonidan ezilsa, endilikda chor xukuma- tining zulmkor siyosatidan azob cheka boshladi. SHunday bir paytda maxalliy ziyolilar o’rtasida xalqni uygotishga moyillik sezila boshladi. Ular, birinchidan, mustamlakachilik okibatida, ikkinchidan tashki ta’sirlar natijasida yota boshlagan edi. Bular taraqqiyparvar jadidlar bo’lib. Turkiston ulkasida maorif soxasida islox o’tkazish kerak degan masalani o’rtaga tashladilar. Manavvar Qori mana shu islox tarafdorlarining boshida turuvchi ma’rifatparvardir. U mustamlakachilikdan kutulishni yo’li xalqini keng ma’noda savodli, ilm - ma’rifatli qilish deb xisoblaydi. Munavvar Qori eng avvalo oldingi Sharq mutafakkirlari an’analarini tiklash maqsadida amaliy ishlar olib bordi.

Ulkada jadidlar tomonidan dadil ravishda darsliklar yozila boshladi. Saidrasul Aziziyning «Ustsdi avval» darsligidan keyin usuli jadid maktablari uchun kuplab o’quv darsliklari yara- tildi. Munavvar Qorining «Adibi avval» /»Birinchi mual­lim»/, «Adibi soniy» /»Ikkinchi muallim»/, «Jug’rofiya» /»Er yuzi^»/, «Xavoyiji diniya» /»Ibodat qoidalari»/ asarlari XX asr boshlaridagi ma’naviyatimiz tarixida asosiy o’rinni egallaydi. U Turkiston maorifini yuksaltirishga butun umrini bagishlaydi. CHunki millat obrusini kutarish va rivojlantirishni o’zining asosiy maqsadi deb billi,

O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shahrida «Turk uchogi» ilmiy - madaniy jamiyatini tuzdi. Ushbu jamiyat «Turkiston milliy tug ostiga tuplab, alarga milliy rux, milliy g’oya va milliy tar­biya bermok, milliy urf - odatlarimizga mavofik sur’atda ilm va ma’rifatlarimizni tijorat, ziroat va san’atimizni rivojlantirib, chin bir turk madaniyati vujudga keltirmak va shutarika millatimizning ruxiy va jismoniy quvvatini orttirish maqsadida» tashkil etildi. Taraqqiyparvar inson, millat ma’­rifatli bulmasdan turib vijdoni uygonmasligini aytadi. U nodonlik va mustamlakachilikdan va barcha falokatlardan kutulish- ning yo’li maorif vositasi deb biladi. Ammo Munavvar Qori va uning safdoshlari atrofida bu xayrli ishlarga ok podshoning maxfiy kishilari fob bo’lib turar edi. Ayni paytda u milliy matbuot uchun ham kurashdi. Jadidlar ulkada bir nechta rus ti­lida chikayotgan matbuot borligi, o’zbek tilida birgina matbuot chikayotganligidan, u ham bo’lsa, rus mutamlakachilik siyosatini amalga oshirilayotganligidan norozilik bildiradilar. SHundan sung munavvar Qori va uning safdoshlari taziyikka uchraydi. Kup utmay, Munavvar Qori kamaladi va uz boshidan ogir kiyin- chiliklarni o’tkazadi, Sunggi bor uni 1929 yilda xibsga olishadi. SHundan sung u turrisida hech kim hech narsa eshitgan ham ko’rgan ham emas.

Munavvar Qori Abdurashidxonov 53 yil umr kurdi. Bu umr- ning 30 yili xalqning ma’rifati va kelajagi uchun kurash bilan utdi. U uz xalqining xur millat sifatida shakllangan, ijtimo- iy-siyosiy jixatdan barkamol bo’lishini orzu qilgan va shu yo’lda kurashgan. . Uning ijodi va faoliyati keyingi taraqqiyotparoar- larga urnak bo’ldi va ularga kuchli ta’sir ko’rsatdi. CHulpon, Hamza Xakimzoda Nieziy, Abdulla Avloniy, Abdulla Kodiriy, Ubaydulla Xujaevlar Munavvar Qorining maslakdoshlari edi.

Munavvar Qori Abdurashidxonov o’zbek pedagoglari orasida xalqimizning kolokligi va amaliy faoliyatida birinchilardan bo’lib tadkik etgan siymodir. U millatdoshlarini axlokli,tar­biyali bo’lishiga va ularni oliy maqsadga - istiqlolga chorladi. U o’zining ismiga mokand inson sifatida ilm qildi. Millatimiz kalbiga ma’rifat va ozodlik, erk va xurlik no’rini sochib. hayotning sertashvish yo’llarini munavvar xilishga intilgan allo- ma edi. U yaratgan asarlarida insonni kamolotga yetkazish, mehrli va oqibatli bo’lish, raxm va shafqatli hamda xalqka nafi tegadigan inson bo’lish kerakligini ko’rsatib utdi.

Munavvar Qorining ma’rifiy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari alohida o’rganilmogi lozim.

U yaratgan ijodiy meros Turkiston ulkasining jadid davri bo’lgan ma’rifatparvarlik yunalishidagi harakatini keng tadxik qilishida asosiy manbalardan xisoblanadi.

Respublikamiz milliy mustaxillikka erishgach,gazeta va jurnallarga ommaviy axborotning boshqa vositalarida yangi usuldagi o’zbek milliy maktab qanday bo’lishligi to’g’risida baxs - munozaralar anchadan beri davom etmokda.

Buyuk ma’rifatparvar Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy-pedagogik g’oyalari bulajak o’qituvchilar uchun dasturil amaldir. SHu sababdan Munavvar Qorining oliy va o’rta ta’lim bilim yurtlarida pedagogika tarixi o’qitish orkali o’rganish lo- zim.

Munavvar Qori yaratgan asarlar, darslik va qo’llanmalar milliy, ma’naviy va umuminsoniy kadriyatlarni uz ichiga kamra- gani sababli uni keng ma’rifatchilar ommasiga urgatish zarur deb xisoblaymiz. Sababi Munavvar Qori darsliklari badiiy asarlar bilan bir qatorda, bolalarning bilim saviyalarini kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir.

Darsliklaridagi matnlar bolalarga faqatgina o’qishni o’rganishgina emas, ularni fikrlash faoliyatini ham rivojlantirish qiymatiga ega. Jumladan «ota-ona», «to’g’rilik», «shafkat va marhamat» kabi matnlar bolalarga barkamollik va yuksak ma’na- viyatni shakllantiradi.

Bundan tashqari, Munavvar Qori asarlaridagi ta’lim va tarbiyaga oid matnlardan»Oila», «Xikoya», «Maktab», «Ilm», «Adab». «Birodarga muxabbat», «Yolgonchilik jazosi»,»Baxillik jazosi», «To’g’rilik»,»Oy-yil xisobi» kabilar o’rta maktablarning boshlang’ich sinf darsliklariga kiritilsa, o’quvchilarni milliy meros va ma’naviyatimizdan baxramand qilgan bulur edik.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RUYXATI

1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T.: O’zbekiston, 1992. - 61 b.
   
2. 
   Karimov I.A. Buyuk maqsad yo’lidan ogishmaylik. - T.: O’zbekiston. 1993. - 48 b.
   
3. 
   Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin. - T.: O’zbekiston, 1994. - 299 b.
   
4. 
   Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O’zbekiston, 1997. - 326 b.
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 1992. - 46 b.
   
6. 
   Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’­lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
   
7. 
   Abdurasulov M. O’zbek ma’rifatparvar shoirlari. - T.: Fan, 1972. - 89 b.
   
8. 
   Avezov N. Maxmudxoja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995, - 217 b.
   
9. 
   Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va turmush. 1991. N7. - B. 36-38.
   
10. 
    Axmedov S. Munavvar Qori // SHarx yulduzi: - 1992. - N5. –
    
11. 
    Baratov M.O’zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixi- dan, - T, : O’zbekiston, 1989, - 178 b.
    
12. 
    Maxso’mov M. Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to’g’risidagi fikrlar,-T. : O’qituvchi, 1966 - 86 b.
    
13. 
    Karimov N. Jadidchilik nima? // San’at. - 1991. - N1. - B. 5-6.
    
14. 
    Munavvar Qori. Adibi avval. - T.: Bulomiya, 1907. - 53 b.
    
15. 
    Munavvar Qori. Adibi soniy. - T. :Gulomiya, 19».-44 b.
    
16. 
    Munavvar Qori. Bizning jaxolat - jaxli murakkab // Ma’rifat. - 1995. - 23 avgust.
    
17. 
    Munavvar Qori. Yer yuzi: (Jug’rofiya). - T.; Turkdav- nashr, 1917. - -72 b.
    
18. 
    Munavvar Qori, Xavoyiji diniya. - T.; Sharq, 1993. - 83 b.
    
19. 
    Ochilov M. O’qituvchi odobi. - T.: O’zbekiston, 1975. 40 b.
    
20. 
    Togaev E., Orifxujaev S. Darsda jadidchilik va uning moxiyatini o’rganish // Xalq ta’limi. - 1993. - N1. - B. 7-8.