Pedagogika-psixologiya fakulteti

2.2. Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi muammosnning yechimi

XX asr boshlarida yaratila boshlagan darsliklar yangi usul maktablarining saviyasini ko’rsatishda muxim ahamiyat kasb etdi. Yuqorida sanalgan darsliklar qatorida Munavvar Abdurashidxonovning «Adibi avval» («Birinchi muallim») kitobi ham alohida o’rin to’tadi. Ushbu darslik to’g’risida bu kunga kadar munosabat bildirilmagan. Munavvar Qori tomonidan yozilgan ushbu alifbo darsligi inkilobga kadar bir necha marta nashr kilingan. Dastlab bu darslik 1907 yilda, Orifjonov bosmaxonasida chop etilgan. Munavvar Qorining «Adibi avval» alifbo darsligi asrimiz boshlarida yaratilgan alifbolar ichida mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu mukammallik, birinchi navbatda, uning uslubiya- tida ko’rinadi. Asar muallifi har bir daryo uchun o’qituvchilarga uslubiy ko’rsatmalar tavsiya qiladi. Ikkinchidan, daerlikda rasmlar berilgan, ta’limning kurgazmali usuli ilk bor mak- tabga joriy kilingan. Bu darslik «Usuli savtiyai tadrijiya» (boskichli tovush usuli)ga asoslangan bo’lib, unda didaktika- ning kurgazmalilik, onglilik, o’quv chilarning yosh xususiyatlari- ni xisobga olish, yengildan murakkabga karab borish, bilim kunikmalarini puxta o’zlashtirish kabi asosiy masalalarga tulik amal kilingan.

Muallif harflarning boshlanish tartibini har doim bir xil shaklda qo’llanadigan alif, re, ze, dol, vov harflarida ber­gan, Ushbu daryolikda «harflarning ismlari» sarlavxa ostida harflarning tartiblari bilan berilgan. Ular quyidagicha ko’rsatilgan.

Harflarning ismlari: Hamza, alif, bo, po, (forsiy) to, so, jim, chim (fors) xo, xo, dol, zol, ro, zo. jo, (fors) sin, chin, sod, zod, to, gayn, ayn, fo, kof, kof, gaf (forsiy) lom, mim, kun, vov, xo, lom, alif, yo.

Muallif ''Adibi avval»ning alifbe kismida har bir yangi harfning avvalo so’z boshida, keyin so’z o’rtasida va nixoyat, so’z oxirida kelishiga mos bo’lgan so’zlar topib, misollar yoz- gan. Masalan: T harfini tanitish va urgatish uchun ota, bot, tot, tob, va xokazo so’zlarni keltiradi. Bu yerda tot, so’zla- rida t harfining so’z boshida xullanishi ifoda etilsa, ota so’zida t harfining o’rtada qo’llanishiga misollar keltiriladi. Yana bunga n, sh, q va boshqa istalgan harflarni misol qilib olish mumkin. N harfini urgatish va uni tanitish uchun nota, non, ona, tona, bon, ton, nop va xokazo so’zlarni keltiradi. SH harfini tanitish uchun shodon, yashar, tosh, bosh, osh kabi so’zlarni keltirib o’tadi. Muallif K harfini tanitish maqsadida so’z boshida kelishiga misol qilib qozon, qor: so’z o’rtasida keladigan soqol, boqar; so’z oxirida keluvchi oq, choq va xokazo so’zlarni tanlaydi.

Quyida kitobda keltirilgan harflarga misollardan ba’zi- larini aynan keltiramiz. Kitobning 3-betida keltirilgan quyidagi harflarga misollar berilgan: ro, re, or, bor, dor, yor, nor, tor, kar, ora, bora, yora, doro, tara, pora, yo- rar, borar, torar, otar, totar, yotar, yonar, zo, ze, oz, boz, yoz, noz, zod, zon, zoy, ozar, bozor, yozar, oraz, ozod, yozay, tarab, yorat, so, sin, os, noy, pos, boy, soz, son, sot, osay, yosar, sotar, nosoz, oson, sanab, yasab, bosay, sotay_t sanay,

Muallif harflarni yuqoridagi tarzda tanishtira borib, keyin bosh harflar yozilishini ham alohida ko’rsatadi. SHu tarzda «ng» yozilishini tushuntiradi va unga misollar keltiriladi. Masalan: zang, jang, gang, lang va xokazo so’zlar keltira­di. ^« Oxirgi harflar» sarlavxasi ostida berilgan misollarda harflarning oxirida yozilishiga misollar keltiriladi. Muallif fikricha, «Harflar kalima oxirida kelsalar, «oxirgi harf « atalub, bu ravishda yozilur». Bunga quyidagicha misollar yozilgan:

Ta’b, biz, til, Sobirjon. Tolib, Obid, Nosir, Sakich, olim, Sokit, ochik, ran ham keltirilgan: Bolalar, yozuvlaringizni turri yozingiz, kurkam bulur.

Darslikdagi O’rta harflar»caplavxasi ostida ham yuqoridagi kabi misollar keltiriladi. Sarlavxadan keyin shunday yozil­gan «Kalima o’rtasida yoziladurgon harflar O’rta harflar atalub shu ravishda yozilurlar». Bunga quyidagicha misollar kelti­riladi»: kitob, chinora, tez, bet, kech, kel, ketdingiz, tegdingiz, ko’rganimni birin-birin aytdim, endi uxla, bolam deb chikib ketdilar, sungra uxladim». Ko’rinayaptiki, muallif o’rtada katnashadigan harflarga misollar keltirish borasida avval kichik so’zlardan, keyin kuprok harflar katnashgan shu so’zlardan foydalanib, kunikma xosil qiladi.

Muallif arab alifbosiga xos bo’lgan belgi-alomatlarni ham birma-bir tushuntiradi va unga misollar keltiradi. Ular bir belgini tushuntirishda eng avvalo belgining qoidasi, keyin un­ga so’z orkali misollar keltiriladi. Ba’zi belgilarni tushun­tirishda kichik-kichik xikoya yoki matn beriladi, Jumla- dan,»fatxa» va «sukunlik»kalimalari sarlavxasi ostida arab alifbosiga xos bo’lgan sukun alomati tushuntiriladi: «Sukun alomati»sukunlik harflar o’zlaridan avvalgi harflarga qushilib, harakatsiz o’qilurlar». Muallif bunga quyidagi misollarni keltiradi: xak, kam, kalam, malak, agar, A’zam, Akbar, Zaynab, Mashrab va xokazo.

SHu bugin belgisini ifodalash uchun «Xasan», «Maktab.» sarlavxali kichik matn beriladi. Masalan: ^“Maktab^” nomli matn quyidagicha:

Maktab kub yaxshi joydur, bolalarning har-xil ilmu-adab o’rganado’rgan joylari maktabdur, shuning uchun maktabda o’qigan bolalarning hammalari odoblik bulurlar. Ota-onalarning so’zlaridan aslo chikmaslar, Kuchalarda ko’ringan kishilarga sa­lom berurlar, utirgan bo’lsalar, o’rinlaridan tururlar, maktabda o’qimagan bolalar odobsiz bulurlar, har kim ila urushib, sukunib ota-onalaridan va boshqa kishilardan ham yomon so’zlar eshiturlar, hammaning ko’ziga ham yomon ko’rinurlar, kiyimlari ham yirtix va iflos bulur».

Darslikning «zammalik harflar», «tashdidlik harflar», «hamza», belgi-alomatlari ham birin-ketin, asta-sekin tushuntiriladi. Bundan keyin darslikda berilgan ma’lumotlar ham birdan matn bilan boshlanmaydi. Bu yerda inson, xayvonot, tabiat, osmon va boshqa ijtimoiy hayotdagi mavjud eng kerakli narsalar nomma-nom sanalib, sarlavxa ostida beriladi. Masa­lan, «A’zolar», “Turt yokli xayvonlar” “Kanotli xayvonlar”, «Daraxtlar», «Erdagi narsalar», «Osmondagi narsalar», «Zamonlar», «Maktabdagi narsalar», «Kiyimlar», «Islom shaharlar», «Islom sinflari», «Diniy kalimalar», «Allox taologa itoat», «Ota-onaga itoat», «Ukumok», «Uxigan kishi», «Uxima- gan kishi», «Xikoyalar», «Axmad ila Kodir» «Yolgonchilik ja- zosi», «Baxillik jazosi» kabi matn va xikoyalar keltiriladi. Avvalo muallif har bir narsani nomlar bilan atab bolalarning nutqini ustirish uchun quyidagi inson a’zolarini sanab o’tadi: «Bosh, soch, peshona, xosh, ko’z, kiprik, burun, til, tish, tanglay, kulox, dimog, chakka, jar, puna, gardan, tamox. buyin, xultik, tirsak, xul, tirnok, bilak, kukrak, Qorin, kindik, yonbosh, son, tizza, ilik, oyoq, ko’z ko’rsa, xul tutsa, o’qimox, yozmok, bir til burun, ikki eshitib bir so’zla degani-dur».

Boshqa yuqorida keltirilgan sarlavxa ostidagi so’zlarning har biri bolalarning turli narsalardan xabardor bo’lishiga karatilgan. Agarda «A’zolar»sarlavxasida insonga oid narsa- lar to’g’risida aytilsa, “Qanotlik xayvonlar^” sarlavxasi ostida berilgan so’zlarda xayvonlarning turlari to’g’risida fikr yuritiladi. Osmondagi narsalar nomli sarlavxa ostida berilgan so’zlarda osmon jismlari to’g’risida fikr yuritiladi. SHu tarika o’quv chilarning bilim saviyasi va nutq doirasini oshirish maqsadida muallif inson xabtidagi muxim jixatlar to’g’risida misol­lar keltiradi. Masalan: «Islom shaharlariⁱsarlavxasi ostida quyidagi shaharlar sanab utiladi:

«Makka, Malina, Jidda, Istambul, Rum, SHom, Bordod, Fors, Xindiston, Eroniston, Turon, Tabriz, Kobil, Afgoniston. Balx, Boku, Marv, Buxoro, Turkiston, Samarkand, Toshkent, XUkand, Xujand, Marrilon, Andijon, Namangan, CHuet, Ush, Koshgar, Yorkent, Jizzax, CHimkand, Avliyo ota, Marki, tukmok, Okmasjid, Xazali, Urunburr, Ufa, Kozon, Krim, Bogchasaroy, Musulmonlarning kiblalari bo’lgan Baytullillox, Makkai Mukarrama shahridadur. Payg’ambarimiz Muhammad Alayxissalomning kabr shariflari Madinai Munavvara shahridadur. SHul sababli Makka ila Madina biz musulmonlar uchun eng muborak sanalgan shaharlardur».

Darslikda har bir berilgan sarlavxa ostida harflarning nomlanishi va matnlarga tartib sonlari kuyib chiqilgan. Bu KUyilgan tartib sonlarining hammasi 105 tadan iborat. Yetmish beshinchi tartib sonidan sakson sakkizinchi tartib soni ora- lirida KUyilgan sarlavxalarda inson xaetiga kerak bo’lgan narsalarning faqat nomlari sanaladi. Sakson sakkizinchi tar­tib sonidan tukson yettinchi tartib sonigacha “Diniy Kalimalar” «Allox taologa itoat^”, “Ota-onalarga itoat”, «O’qigan kishi», «O’qimagan kishi», «Xikoyalar», «Axmad ila Kodir», «Yolgonchilik jazosi». «Baxillik jazosi» sarlavxalari ostida matnlar berilgan. Mana shu matnlar hammasi axloxiy-tarbiyaviy tomonga haratilgan. Agar sakson sakkizinchi tartib sonigacha bolalarning nutxini ustirish uchun narsalar- ning nomlari sanab utilgan bo’lsa, sakson sakkizinchi tartib sonidan ,boshlangan matnlarda ma’lum bir kichik matn ostida o’quvchiga tushuncha beriladi. Masalan, «Ota-onaga itoat» matnida shunday so’zlar bor: «Ota-onaga va xeshu-akrabolarga ham itoat qilib, ularni yaxshi kurmak va ularga ham o’zini yaxshi kurdurmak kerakdur, har bola ota-onasini so’zlarini va nasixatlarini kulsgiga olib, ko’rsatgan yo’llaridan chixmasdan, uximok, yozmokga kup harakat qilsa, ota-onasiga itoat kilgoni va ularni o’zidan rozi kilgoni bulur. SHunday bolani hamma odamlar yaxshi kurarlar».

Mana shu sarlavxa ostida berilgan matnlar kitobning ik- kinchi xismini tashkil xiladi. Bunda alifboni o’rgangan va jumla tuzishni bilgan bolalar shu kichik matnlar orkali tarbiyaviy va axlokiy kunikma xosil xila borganlar. Ular o’qishning ma’- nosini o’zlashtirib yaxshilik va yomonlik xakida, xisxa bo’lsa ham, ma’lumot olishgan. Agar «Yolgonchilik jazosi», «Baxillik jazosi», matnlarida yolgonchilik va baxillikning nima ekanligi bola tarbiyasi bilan boglab tushuntirilsa,»Uxigan kishi», «O’qimagan kishi» matnlarida berilgan xikoyalarda uxigan va o’qimagan bola qanday bo’lishi tushuntiriladi. Jumladan, «Ukumagan kishi»sarlavxali xikoyada quyidagi fikrlar bildirilgan:

«O’qumagan kishini joxil va nodon derlar, joxil va nodon kishini xudo xoshida ham, xalq koshida ham e’tibori bulmas, so’ziga hech kim xulok solmas, bir kitob yo bir gazetani qo’liga olsa, ichidagi turli-turli so’zlar. yaxshi xabarlardan hech birini o’qiy olmas. Har kancha tiqilsa ham ko’ziga kora-kora chi- ziklardan boshqa narsa ko’rinmas, oxirida dikkat bo’lib, ox yesh- ligimda o’qisam bularkan deb pushaymon kilur. Ey uglonlarim, siz ham shu vaqtdan jonu-dilingiz ila o’qishga yopishmasangiz, dunyo va oxiratning izzat va sharofatidan kuruk kolib, odamlar orasida joxil va nodon nom kutarursiz».

Darslikning uchunchi kismiga quyidagi jixatlarni kiritishi- miz mumkin. Bunda muallif insonning yaratilishi, jamiyat va sha­riat qoidalari, kunlar, oylar ularning arabcha, ruscha. rumcha nomlanish, fasllar xakida, xijriy tarix va melodiy tarix xakida, jug’rofiya fani to’g’risida, islom dini qonun-qoidalarida shart va farzlar to’g’risida, o’quv chilar nutqi va saviyasini ustirish maqsadida savol-javob tariqasida foydali ma’lumotlar berilgan.

Savol-javob tariqasida kengrok ma’lumot berishiga karab, bu matnlarni kitobning uchinchi kismi deb ajratdik. Bunda tukson yettinchi tartib sonidan boshlangan savol-javoblar bir yuz beshinchi tartib soniga borib tugaydi. “Savol xavoyiji diniya” «Sanai Kamariya», «Sanai SHamsiya», «Oy yili», « Yillar- ning boshlari», «Fasllar», «Tarixi xijriya va tarixi melodiya , «Jug’rofiya», «Amaliyot farzlari» kabilar shu jumladan Masalan, “Sanai qamariya” «Sanai SHamsiya» sarlavxasi ostida quyidagi savol-javoblar berilgan:

Sanai Kamariya nima degan so’z?

• 
  Oy yili degan so’z.
  
• 
  Sanai SHamsiya nima degan so’z?
  
• 
  Oftob yili degan so’z?
  
• 
  Oy yili ila bir yil necha kundur?
  
• 
  354 kundur.
  
• 
  Oy yili nimadan xisob qilinur?
  
• 
  Har oyning tugilishidan xisob kilinur.
  
• 
  Oftob yili nimadan xisob kilinur?
  
• 
  Oftobning yurishidan xisob kilinur.
  
• 
  Oy yili nima uchun yuritilur?
  
• 
  Din ishlari uchun.
  
• 
  Oftob yili nima uchun yuritilur?
  
• 
  Darsviy ishlar uchun yuritilur.
  

Ko’rinayaptiki, muallif o’quv chilarga o’zi yashaetgan kun va oy hamda yillar to’g’risida dastlabki tushunchalarni bera boshlaydi. Keyingi har bir savol-javob ham o’quv chi o’rganishi zarur bo’lgan ma’lumotlar beriladi Bu ma’lumotlar bugungi kun o’quv chisi uchun ham vokealikni tushunishda ahamiyatga ega.

Darslikning keyingi tartib raqamli savol-javoblarida ham turli fan va amaliyotga oid ma’lumotlar berilgan,

Kitobda savol-javoblardan keyin « Kalimai shaxodat» , «Iymon», « Duo», « Ruzaning arabcha niyati'¹ va boshqa sarlavxalar ostida shariatga oid kichik kalimalar keltirilgan.

Kitobning eng kimmatli tomoni yana shundan iboratki, « Sababi tarbiyat», « Tartibi ta’lim ^« sarlavxalari ostida kitob­ning sunggi kismida muallif o’z maktabining tarbiyasi, tarti­bi, ta’limi to’g’risida fikr yuritadi.

Munavvar Qori «Sababi tarbiyat» sarlavxasi ostida Tur­kiston ulkasida bolalarga o’quv va yozuvni urgatishda usuli ja- didning foydali tomoni xakida fikr yuritadi. U usuli qadim va usuli savtiyani solishtiradi. Yangi usuldagi maktablar uchun darsliklar yo’qligidan kuyunib so’zlaydi. Turkistondagi Istambul, Misr, Kozon va boshqa musulmon ulkalaridan muallimlar kelib, maktab ochish uchun amaliy harakatlar qilganligini alohida ta’kidlaydi.

Munavvar Qori shunday yozadi: « Savtiya bolalarga harflarni

ovozlari ila tanitmok . Uxilgan so’zlarni yozdirib, ma’nosini bildirmox. Bedil, kabi Forsiy va mushkul kitoblarning badaliga e’tikod, imlo, xusnixat, ilmi xol, xisob, tarixi islom, jurrofiya, xandasa. kabi diniy va darsviy ilmlarni har kim™ ning o’z tilida yozilmish kitoblaridan uxitib, bildirmokdan iborat ekanini bilib. har birlarining kungillariga usuli savtiyani .qaytadan kabul etmok fikri tushdi.»

Muallif oxirgi jumlalarni usuli savtiyaning xulayligini anglayotgan atrofdagi kishilarga karata aytgan edi. U « usuli jadid»maktablari uchun alifbo kitoblari zarurligini ta’kidlaydi. Xuddi shu majburiyat ushbu kitobni yuzaga chikarishga da’vat etganidan so’zlaydi. Munavvar Qori “Adibi avval^” kitobni muallimlarga takdim etayotganini aytib, agarda taklif va muloxazalar bildirilsa, ikkinchi nashrda albatta inobatga olishi va kitobning nuksonsizrok chikajagini ta’kidlaydi,

«Adibi avval» kitobning yakuniy matni Tartibi ta’lim» deb nomladanadi. Bu matndan Munavvar Qori maktabning ta’lim muddati, qanday fanlar o’qitilishi, bolalarni uxitish jaraenida xanday qoidalarga amal xilinishi to’g’risida ma’lumot olish mum­kin. Muallifning o’zi « Usuli savtiya» maktablarining taxsil muddati 4 yilligini alohida xayd etgan. Bu turt yilda kuyi- dagi fanlar o’qitilishi ta’kidlanadi: o’qimoq, yozmoq,e’tixod. ibodat, muomala darsi , imlo, insho, xususiyat, qiroat, Ku’on, Tajvid bilan madxali jug’rofiya, axloq, islom tarixi , xisob va xokazolar.

Munavvar Qori maktabga ilk kelgan bolaga avvalo bismillo va kalimai iщodatni uxitib, qo’liga daftar bilan kalam bergan. Bir xafta davomida o’quvchi qo’liga kitob bermay, alifboni yozdirgan. SHundan keyin uning qo’liga alifbo kitobni berib, dastlabki harfdan boshlab o’qita boshlagan va yozdira boshlagan.

Uning yozishicha, har bir harfni urgatayotganda mualim divdat bilan. o’z maxoratini ishga solmogi lozim. Muallim har bir sabokni kora taxtaga oq bur bilan yozib berishi kerak. SHu taxtaga yozilgan sabokni bolalar bir soat takrorlashi zarur. Keyin bolalarning o’zlashtirishiga karab, berilgan sabokni kitobdan 10-15 marta kuchirib yozishga da’vat kilmogi kerak, Ertasi kuni, yangi sabok berishdan avval muallim topshirigini kim kay darajada bajargan yoki bajarmaganligini o’quv daftar- larini tekshirish orkali ko’rgan. Kimda kim topshirikni bajarma- gan yoki kam bajargan bo’lsa, unga o’qishdan keyin kolib, tayyorlatish jazosi qo’llangan. O’qituvchi yangi sabokni berishdan avval kechagi yozdirgan sabogini bolalarning o’ziga o’qittirgan. SHuidan sung so’zlarning ma’nosini ham og’zaki ravishda aytib beri­shi suralgan.

Munavvar Qori muallim bolalarga shirin so’zli, yaxshi muoma­lada bo’lishi zarurligini aytadi.

Muallif o’z darsliklarining har bir sonidan uning usuli va mazmunan takomillashib borishi yuzasidan ish olib borgan. Nati- jada «Adibi avval» yangi usul maktablari uchun nashr kilingan alifbo kitoblari orasida tuzilishi jixatdan puxta darajaga kutarilgan, SHu O’rinda Samarkandlik pedagog jurnalist Xoji Muinning «Adibi avval» xakida 1918 yilda bayon qilgan fikrini keltirish o’rinlidir: «Adibi avvalⁱ bir vaqt shunday yuzaki musoboka davrini kurib utdi. O’zining kamchiliklarini tuzatib keluv soyasida bu risola soxibi shu musobakadan sung ham bi- rinchilik darajasini olib quydi.

Xullas, XX asrning birinchi un yilligida paydo bo’lgan Mu­navvar Qorining « Adibi avval» asari yangi usuldagi maktablar

uchun o’ziga xos ravishda yaratilgan asar bo’ldi, U o’zidan oldin yaratilgan darsliklardan o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Agar Saidrasul Aziziyning «Ustodi avval» darsligida alifbo matnlar va tarjimalar ham qo’llangan bo’lsa, Munavvar Qorining «Adibi avval» asaridagi barcha matnlar muallif tomonidan tu­zi lgan .

Jadidchilik harakatining tanixli tadxixotchisi, professor Begali Kosimov « Adibi avval» kitobi xaqida quyidagi fikrni aytadi:» Adibi avval kitobining asosiy mazmunini diniy ma’lumot egallaydi..

SHuni alohida aytish kerakki, yozilgan asarga, darslikka o’z davri nuqtai-nazaridan turib munosabat bildirmox lozim, Mu­navvar Qorining yaratilgan ushbu darsligi davrning talabi nuqtai-nazaridan yozilgan. Kolaversa, Munavvar Qori imom va xori edi. « Adibi aval» darsligida ilm, maktab, tarbiya, axlox borasidagi fikrlar shariat qoidalariga boglab tushuntiriladi. Bu darslik bugungi kunda ham o’quvchiga, xolaversa, barchaga kerakli va foydali ma’lumot beradi.

Munavvar Qorining ma’rifiy-pedagogik merosini o’rganishda biz usha davr talabi bilan nashr etilgan «Alifbo « va darsliklarni taxlil xilganimizda quyidagi xoidalarga amal qildik:

L «Alifbo» va darsliklar xurilishida til sofligi, ular­ning jamiyat taraxxiyotiga mosligi ;

2. 
   Oddiydan murakkabga haratilganligi;
   
3. 
   Tabiat va jamiyat, turli fanlardan oddiy ma’lumot be­rilishi;
   
4. 
   Kurgazmali milliy, xududiy tasvirga ega ekanligi;
   
5. 
   Milliy va maxalliy materiallar bilan boyitilganligi;
   
6. 
   Tanlangan matnlar rivojlanuvchi va uzviy xususiyatga ega janligi:
   

7. Tanlangan matnlar barkamol inson tarbiyasiga mosligi. Saidrasul Aziziyning «Ustodi avval» darsligi 3 bo’limdan yaborat:

1. 
   Alifbo davri.
   
2. 
   Alifbodan keyingi davr.
   
3. 
   Savodxonlik uchun keltirgan turli mazmundagi matnlar, «Ustodi avval» da 23 ta she’r va xikoyalar berilgan. Ularning hammasi tarbiyaviy va didaktik xususiyatga ega.
   

Munavvar Qorining «Adibi avval» ida esa yuqoridagi tuzilish takrorlanib, 49 ta xikoya va she’rlar, matnlar berilgan.

Turkistonda garchi juda kup «Alifbo» lar yaratilgan bo’lsa- da, ular bir-birini tuldirgan va ijodiy rivojlantirgan. Ayniksa hamma alifbolarda rus klassik yozuvchi olimlarining xikoya va she’lari (Lev Tolstoyning «Ikki o’rtoq», I, A. Krilovning «Tulki bilan uzum», K. D. Ushinskiyning « chuloq bilan kur») matnlari nomi o’zgargan holda turli variantlarda keladi,

Munavvar Qorining «Adibi avval» kitobida ham Saidrasul Aziziyning «Ustodi avval» singari «Maktab» , «Ilm», «Adab», «Yolgonchilik jazosi « kabi matnlar bir-biriga yaqin va yxuiair holda beriladi.

Saidrasul Aziziyning «Ustodi avval « Munavvar Qorinin «Adibi avval» darsliklaridan sung unlab yangi dasrliklar yare tildi. Abdukodir SHakuriyning «Raxnamoi savod», P. A. Bide novning «Sullami avval», Abdulla Avloniyning «Birinchi mual­lim», Okilxon SHarofutdinov va Kumri Abdullaevalarning «Alif­bo» lari yuqoridagi alifbolar davomchisidir.

Okilxon SHarofutdinovning quyidagi alifbolari mavjud

1. «Alifb0»-1947yil.

2. “Alifbo^”-1953yil.

3. “Alifbo^”-1966yil.

Okilxon SHarofutdinov “Alifbo^” kitobida ma’rifat darg’alari yozgan alifbolardagi tartib xoidalarga rioya qilib, uni yan­gi matn va topishmoklar bilan boyitgan.

1993 yili Kumri Abdullaeva tomonidan yaratilgan «Alifbo» darslikning 8-nashri nusxasida esa, kitobning dastlabki yu saxifasi rasmlar bilan boshlangan, « saxifadan A,a harfi bi­lan boshlanib, archa, ayik, asal, ari so’zlari suratlarda be­rilgan.

SHu tarzda O, I, U, L, M, U harflari davom etgan. Harflar bilan birga so’zlar va 2-3 qatorlik kichik matnlar berilgan. Bundan tashhari bolalar uchun «Archa bayrami»kabi she’rlar, tez aytishlar berilgan. (Masalan: Bani gildirakni gildiratdi) Darslikda matnlar xajmi ortib, 4-10 qatorga yetgan.»O’zbekiston», «Jaxon bolalarining talabi», «Kanotli do’stlarimiz». «CHol bilan Buri» matnlar va «Baxtierlar xushigi», «Non», «Lo­la» kabi she’rlar shular jumlasidandir.

Munavvar Qori alifbosidagi «Turt oyokli xayvonlar» matni «Kanotli xayvonlar» matn bilan uxshaik Har ikkala darslik 3 guruxga bo’lib berilishi jixatidan ham uxshash. Lekin K. Abdullaeva «Alifbe» sidagi matnlarning nomlanishi va mazmuni sovet davrdagi bolalar tarbiyasiga xos tarzda moslashtirilib beril­gan. Jumladan Alifbening keyingi davri o’qish davrida keltiril- gan I matn bolaning nutq ustirishiga , fikrlash kobiliyati ri- vojlanishiga yordam bersada, ammo nomlanishi va mazmun jixatdan ta’lim olishga targ’ib etuvchi, bolalar axlokiy tarbiyasi, ota-bobolarimiz pand-nasixatlari, o’zbek milliy tarbiyasiga mos kelmaydigan matnlar berilgan. Buni quyida kurishimiz mumkin:

K. Abdullaeva «Alifbe^1,sining o’qish bo’limida keltirilgan matnlar «Fazoga yo’l»”Alisher bilan bulbul”, «SHoir bilan shox». «Kuch birlikda»,»CHol bilan bu­ri «,»Nima yaxshi-yu, nima yomon?, «Yulduzlar kani buvijon?», «Kanotli do’stlarimiz”,»Jaxon bolalarining talabi «,»O’zbekiston».

Munavvar Qori «Adibi soniy»sining o’qish davrida keltiril­gan matnlar;

1. Ilmga maktabga, o’qish va yozishga, umuman,ta’lim olishga targ’ib etuvchi matnlar: «Ilm . maktab, ukumok, yozmak, Nazm.»

2.Axlokiy darslar deb nomlagan bo’limdagi bolalarni axlokiy tarbiyaga da’vat etuvchi matnlar: «Ota-ona, ««Bir ona- ning bolasiga muxabbati». «Tarbiyali bola», «SHafkat va marhamat», «Ali ila Vali», «Adab», ierof», «Baxil va saxovat», «Baxilning bogi kukarmas», «Molning kadrini saxiy bilur», «O’rinli saxovat», «Lofchi'CH «To’g’ri javob», «Yolgonchilik», «Yolgonchi bola», «To’g’rilik».

3. Munavvar Qorining «Adibi avval” ya’ni «Alifbo») darsligi esa, yuqorida ta’kidlanganimizdek, 3 guruxga bulingan: 1. Ilmga oid; 2. Axlokiy tarbiyaga oid: 3. Bolaning jamiyatdagi turli narsalardan xabardor qilishga oid matnlar, jumladan, ya’ni, «A’zolar» sarlavxali matnda bolalar nutqini ustirish uchun inson a’zolari sanab utiladi: bosh, soch, peshona, kosh, kuz, kifrik, chakka, burun, ogiz, til, tanglay, kulok, tir- nok, kukrak va xokazo. SHu bilan barcha inson a’zolarini pok saklashga karatilgan okilona nasixatlar beriladi. Bundan tashkari, «Xayvonlarning turlari» sarlavxali matnda xayvonlar- ning turlari to’g’risida fikr yuritiladi. Fikrlash kobiliyati va nutqni ustirish maqsadida «Islom shaharlari» sarlavxali matn berilgan: «Makka, Madina, Jidda, Istambul, Rum, Misr, SHom, Bordod, Fors, Xindiston, Eroniston, Turon, Tabriz, Kobil, Afgoniston, Balx, Boku, Marv, Buxoro, Turkiston, Margilon, Andijon, Samarkand, Ush, Avliyo ota, tuxmok, Orenburg, Ufa, Kozon, Krim, Musulmonlarning xiblagoxlari bo’lgan Baytullillox Makkai Mukarrama shahridadur. Alayxissalomning kabr shariflari Madinai Munavvaradadur bunday axloqiy, diniy, tarbiyaviy matnlar orkali biz bo- lani xaxixiy musulmon farzandi, har tomonlama barkamol inson bo’lib tarbiyalanishiga zamin yaratgan bulur edik. Lotin yozuvidagi yangi alifboda esa shu jixatlarga mos sanoxli va qisqa: «Salom-alik», «Donolar aytadirlar» , «Ona-Vatan», «Alisher Navoyi odob, ilm xakida», «otalar so’zi-aqlning ko’zi» matnlar keltirilgan. xolos. Xaxixiy milliy tarbiyaga oid bor -yo’g’i 4ta qisqa matnlar beril­gan.

Yuqoridan keltirilgan Okilxon SHarofutdinov va Kumri Abdullaevalarning o’zbekcha va lotin yozuvidagi «Alifbe» sini Mu­navvar Qorining «Adibi avval»i bilan daryoligining kiyoslashdan maqsad, yangicha uxitish usuliga asoslagan milliy maktab yaratish- da, milliy maktabimizning ijtimoiy-tarixiy zaruratlarini xisobga olgan holda yangi alifbe daryoliklarimizni yaratish. Bu ezgu ishda Mustaqillik, istiqlol, ozodlik uchun kurashgan buyuk ma’rifatparvar Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy me- rosidan ham foydalansak, milliy pedagogikamiz tarixi, milliy tarbiyamiz rivojiga kushilur va bu buyuk bobomizning ruxlari shod bulur edi.

Munavvar Qorining «Adibi soniy»(Ikkinchi muallim) kitobi

“Alibi avval” ning bevosita davomidir. Kitobning dastlabki (mukova) saxifasida muallif quyidagi jumlalarni keltirgan. «Maktab ibtidoiy boshlang’ich sinf shogirdlariga alifbodan sung /Ikkinchi sanada/ o’qitmak va ukugan saboklarining ma’nolarini ham mashakkatsiz tushuntirib bermak uchun mumkin darajada ochik til va oson tarkiblar ila yezilmish va bir adabiy, fanniy va axlokiy makola va rasmlarni xoviy qiroat kitobidur». Kitob­ning noshir va muharriri muallifning o’zi bo’lgan. Biz foydala- nayotgan «Adibi soniy « ikkinchi nashridir. Bu nashr Toshkentdagi Gulomiya matbaasida xijriy 1829, milodiy 19» yilda amalga oshirilgan.

«Adibi soniy» darsligi 45 saxifadan iborat. Kitob saxifalarida keltirilgan matnlarga mos rasmlar ham keltirilgan.

Bu, o’quv chini kurgazma buyicha o’qishni o’rganishida katta rolь uynaydi. Jumladan, 9-betdagi soat. 13-betdagi poezd, poroxod, 21-betdagi tuya va 22- betdagi arelon, kiyik, tovuk va xurozlar, 23-betdagi laylak, urdak, ilon, 24-betga ba- liklar, 25-betdagi kurbakalarning rasmlari va kurgazmalar orkali kitob nixoyatda o’quv chilarni o’ziga jalb etadi. Darsliklarda 33 ta turli mavzudagi sarlavxalar ostida matn­lar berilgan. Asar boshlanishidagi «Hamd»ni kushadigan bo’lsak, 34 ta kichik matnlarni o’z ichiga oladi. Jumladan, «ilm, mak­tab», «O’qimoq», «Ota-ona», “Yil”, «fasllar», «Xayvon­lar», «Kurbaka», «Suyaksiz xayvonlar», «Xayvonlarning farosat va maishatlari»,»Insonlarning boshqa xayvonlardan farqi»,»Xay­vonlarning insonlarga foydalari»,»Tarbiyali bola»,»SHafkat va marhamat», «Jug’rofiya», «Adab», «Baxilning bogi kukar- mas, «Iskandar Zulkarnayn», «Ikki yo’ldosh» va boshqa shunga

uxshash tarbiyaviy , axlokiy mavzuda tuzilgan matnlar o’z aksini topgan.

«Adibi ooniy» darsligidan joy olgan matnlar jamlanmasini biz quyidagi 3 guruxda bo’lishni lozim topdik.

1. 
   Ilm, maktab. uxish va yozish, umuman, ta’lim olishga targ’ib etuvchi matnlar. Bularga «Ilm, mak­tab, ««Nazm»,»O’qimoq», «yozmak»,matnlari kiradi.
   
2. 
   «Axlokiy darslar^» deb nomlangan bo’lim bolalarni axlokiy tarbiyaga da’vat etadi. Bunga: «Ota-ona», «Bir ona- ning bolasiga muxabbati», «Tarbiyali bola», «shafkat va marhamat», «Ali ila Vali», «Adab\ «Isrof»,»Baxil va saxovat», «Baxilning bori kukarmas», «Molning kadrini saxiy bilur», «O’rinli saxovat», «Iskandar Zulharnayn», ^G1Lofchi^p, «To’g’ri javob», «Yolgonchilik», «Yolronchi bola», «Yolgon zarari», «To’g’rilik», «Orif ila Sodix», «Xojjoj ila darvesh» matnlari kiradi.
   
3. 
   Bu guruxga kiruvchi matnlar muallif tomonidan «fanniy darslar» deb nomlanib, quyidagi matnlarni o’z ichiga oladi: «Yil», /sana/ , «Sanayi Kamariya oylari», «Sanayi SHamsiya oylari». “Asrlar”, «Fasllar», «Kunlar», «Xayvonlar ^mKush- lar»,»Zavoxiv va balik'\^mKurbaxa», «Suyaksiz xayvonlar»,»Xayvonlarning farosat va maishatlari», «Insonning boiщa xayvon- lardan farqi»,»Xayvonlarning insonlarga foydalari»,»Jurro­fiya», «Mamlakat va xukumat». Mana shu 3 guruxdan iborat bo’lgan matnlar jamlanmasi usuli jadid maktablarining ibtidoiy xismi uchun alifbodan keyin o’qiydigan, ikkinchi yilga muljallangan xrestomatiya tarzidagi kitobdir.
   

Munavvar Qorining «Adibi soniy» asari nashr qilingan davrda diniy tasavvurlar kuchli edi.U zamonasi mafkurasini ifodalab, odamlar ijtimoiy tengsizligining birdan-bir sababi ularning o’qigan yoki o’qimagan bo’lishlaridadir deb biladi. Mexnatkash omma bolalarining ham yoppasiga maktabda o’qishini istaydi.

Munavvar Qorining «Adibi soniy» darsligi o’zidan oldingi yaratilgan darsliklardan farq qiladi. Agar Saidrasul Saidazizovning «Ustodi avval» darsligida bolaning ta’lim-tarbiyasi xudoning irodasiga boglangan bo’lsa, Munavvar Qorining «Adibi soniy» darsligida esa bolaning ta’lim-tarbiyasi va fanniy bi­lim olishga qaratiladi. Muallif ham asarni dastavval «Hamd» bilan boshlaydi. Bu boshlanish eng avvalo sharq ulkasida yaratil­gan barcha asarlarda an’anaviy tarzda keltirilib, bolani va umuman, insonni o’z yaratgani to’g’risida uylashga undaydi. Jum­ladan, «Qobusnoma « kitobida ham bunga kuplab misollar bor. Xususan: «Ey farzand!» bilgilkim,jaxonda odamning bilmagan va tanimagan hech nimarsasi yo’qdur. Magar Xudoyi taolokim oning tarafiga tanimok bila aslo yo’l topmagusidur. CHunki ondin o’zga barcha nimarsani taniding, ammo har vaqtkim o’zingni tanisang, oni tanursan. Tanimok nakshdekdur, tanilgon nimarsa mankushdekdur va taniguchi nakkoshdekdur. Mankush nakshni kabul kilmasa, hech naqqosh anga naksh kilmagusidur. Kurmasmusenkim, chun mum nakshni toshdin yaxshirok kabul kilur. Bu jixatdan mum- kin muxr tuzaturlar va toshdin tuzatmaslar . Bas, barcha ta­nilgon nimarsada tanimok kabuli bordur va sen o’zingga bodal».

«Adibi soniy» darsligidagi dastlabki «Hamd» ham yuqoridagi keltirilgan so’zlarimizga hamoxang ravishda keladi: «Biz ulda yo’q eduk, bor qilib dunyoga kelto’rgan, kichik eduk, tarbiya qilib katta qilgan, och eduk, rizk berib tuydirgan, yalongoch eduk, kiyim bergan va kurmak uchun kuz, so’zlamak uchun til, eshitmak uchun kulok, ishlamak uchun da, yurmok uchun oyogla- rimizni bergan yelgiz Allox taoloning bizga buyurgan ishlari- ning barchasi o’zimizga foydalik va xaytargan ishlarining bar- chasi o’zimizga zararlik ishlardur. Biz hammamiz shul Allox tao­loning yaratgan bandasimiz. SHuning uchun Allox taoloning buyur­gan ishlarini chin kungil ila xilmak va xaytargan ishlaridan barcha kuchimiz ila o’zimizni tortmak va bergan narsalariga do­im shukur etmak har birimizga lozimdur».Muallifning «Adibi soniy» uxish kitobi xalq og’zaki ijodi- da xUllangan xikoyalar va shu ruxda yozilgan asarlardan foyda- lanib, xalqning urf-odatlaridan kelib chikib yaratilgan. Yuxorida kayd etilgan 3 yunalishdagi matnlar farzandning tar- biyasi va foydasi uchun karatilgan. Asarda ota-onaga kanchalik- mehr-okibatli va saxovatli bo’lish kerak bo’lsa, ilmga ham shun- chalik mehr xuyish kerakligi g’oyasi ilgari surilgan. Bu fikr- larning ildizlarini qadim manbalarda ham kurishimiz mumkin. XI asrning donishmand shoirlaridan Yusuf Xos Xojib «Kutadgu bi- lig» asarida ilm va uni o’rganish to’g’risida ilg’or fikrlarni ilgari suradi: Masalan:

Jami ezgu ishlar bilim nafidur, Bilim xatto osmon sari yo’l ochur, Donishmand shoir dunyoda odam paydo bo’lganidan to xozirgacha bilim va zakovatlilargina ezgu va odil siyosat yuritib kelgan- ligi,bilim va zakovat tufayli kishilar orasidagi yomon ishlar yaxshilanishi,noto’g’ri ishlar tuzatilishi va nopokliklar poklanishi mumkinligi xaqida fikr yuritadi. Yusuf Xos Xojib xukmdorlarni ilm va zakovat asosida elni boshharishga undaydi, chunki aql, ilm va zakovat ko’zi bilan boshqa rilgan elu-yurt hamisha gullab yashnaydi.

«Adibi soniy» darsligida muallif dunyoning yoro’g’ligi ilm birla yuzaga chikishini aytadi. Ilmsiz, aqlsiz kishi yengsiz kiyimga o’xshashligini aytadi.»Ilm» nomli matnda quyidagi fikrlar keltirilgan. «Ilm bilmagan narsalarni begonalardan o’rganmak- dur. Odam bolasi tugulgan zamonda hech narsalarni bilmas, Xattoki so’zdamak, yozmak, yaxshini yomondan. okni koradan ayirmak kabi eng keraklik narsalardan ham maxrumlik holda dunyoga kelur. sungra oz-oz o’rganmak ila hamma narsalarni bilur. Otalarimiz, onalarimiz, uluglarimiz va muallim afandilarimiz ushbu bilgan narsalarimizni urgatmagan bo’lsalar edi, xozirda biz ham hech narsani bilmas eduk. SHuning uchun odam bolalariga eng zieda lozim bo’lgan narsa bilmaganlarini bilganlardan surab va o’qib o’rganmak, ya’ni ilm degan aziz va foydalik narsani qo’lga olmak uchun, harakat qilmoqdir. Ilm odamiyning daxanini ochar, aqlini orttirar, bilmagan narsani bildirar, dunyoda baxtlik va izzatlik kilur. Oxiratda saodatlik va sha- rofatlik kilur».

Darslikda ilmning kudrati kay darajada ulo’g’ligi to’g’risi­da fikr bildirilgandan sung, uni urgatadigan asosiy joy-maktab to’g’risida ham matn beriladi. Maktabning ilmni targ’ib qilish borasidagi xizmati to’g’risida fikr yuritiladi. O’quvchining ilmni qo’lga kiritmogi uchun eng asosiy maskan maktab ekanligi kayd etiladi. Muallif maktabga borib o’qimok-ilmni tanimok deydi. Bu ilmni urgatuvchi kishi muallim ekanligi o’quv chining ongiga singdirilib, u maktabdan boshqa joyda bo’lmasligini aytadi. Kitobdagi «Maktab» matnining davomida ta’kidlanishicha, dars yaxshiliklaridan baxramand bulaman desangiz, ota-onalar hamda karindoshlarning ko’ziga yaxshi inson bo’lib ko’rinay desangiz maktabga bormox kerak. Maktabning sabogini olgan bola hech xachon kuchadagi yomon bolalarga uxshab harakatlar xilmasligi alohida ta’kidlangan. »Maktab» matni oxirida quyidagi xulosaviy she’r keltiriladi.

Erur maktab maorifning makoni, Zamonidur buning yoshlik zamoni, Kishi xilgayki ishni ushbu maktab, Yetkurgay har ishini ushbu maktab, Bu maktabda uxugan har bir inson, Bilur ilmu adab,ulgay musulmon. Necha ilmu xunar dunyoda kam bor, CHikibdur barchasi maktabdan,ey yor. Munavvar Qori matnlarni joylashtirishda xaysi biri oldin va keyin kelishiga alohida e’tibor beradi. O’quv chining uxishga e’tiborini orttira boradi. O’qishni bilish bilan bir qatorda yozishni bilish ham eng birinchi masalalardan ekanligini muallif alohida xayd etadi. O’qimoq, yozmak» matnida bunga alohida e’­tibor haratiladi:

«O’qimoq, yozmak ilmi xiyin bir ish emasdir. Balki oz vaqt maktabda uximak ila o’rganiladirgan bir xunardir. Lekin bun- dan xosil buladigan foydalar nixoyatda kupdir. kulsiz, xuloxsiz bir odam ila sogu-salomat bir odam orasida xancha farx bo’lsa, uximak, yozmakni bilmagan kishilar ila bilimli kishi­lar orasida shuncha farx bordir. Balki bularning oralaridagi farx alarnikidan ortixroxdir. CHunki tilsiz kishi har-xil isho- ratlar ila tillik kishilarning xiladurgon ishlarini kiladur. Kuloxsiz kishi ham birovning so’zini ishoratlar ila biladur. Ammo uximak, yozmak ilmini bilgan odamlarning xiladurgon ish­larini buni bilmagan odamlar hech bir yo’l bilan xilolmaslar.

Balki o’qimak, yozmak ilmini biladurgon bir kishida muxtoj bulurlar. Bundan ma’lum bulurki, o’qimak, yozmak ilmini bila- durgon bir kishida muxtoj bulurlar. Bundan ma’lum bulurki. o’qimak, yozmak ilmini bilmagan odamlardan tilsiz, kuloksiz kishilar yaxshirokdir».

Munavvar Qori darslikning keyingi matnlarini bevosita axlokiy yunalishga bagishlaydi. Uning o’zi ham bu yunalishdagi matnlarga umumiy ravishda «Axloqiy dasrlar» deb sarlavxa qo’yadi. Mazkur matnlarning eng avvalida ota-onaga bagishlangan fikrlar joy olgan. Bu borada Munavvar Qori SHarq an’analariga tayangan.

Muallif ota-onaning kadrini bolalarga yanada ortixrok qilib ko’rsatish maqsadida «Bir onaning bolasiga muxabbatiⁿ xakida ibratli xikoya keltiradi. Xikoyada bir onaning bolasi kasal bo’lib xoladi.Ona xudoga iltijo qilib unga shifo berishini suraydi. Necha kunlar tilangan iltijolardan keyin xudoyi taolo unga shifo beradi. Ko’rinayaptiki, onaning kuz yeshlari nati- jasida bola shifo topadi. Muallif bu xikoyadan farzandning onaga bo’lgan mehrini yanada orttirib, hamma bolalarda shunday mehribonlikni uygotmokchi buladi. «Axlokiy darslar»dagi boshqa matnlarda ham mana shunday tarbiyaviy fikrlar ilgari suriladi.

«Adibi soniy» asarining 3-guruxiga kiruvchi matnlar o’quv - chini anik fanlar buyicha bilim olishga kiziktiradi. Eng avvalo, yil to’g’risida ma’lumot berib, bir yilning 12 oyligi, bir oy turt xafta, bir xafta yetti kundan iboratligini o’quv chiga tushuntira boradi. Matn davomida bir kunning 24 soatligi, bir soatning 60 dakikaligi, bir dakikaning 60 soniyaligi anik tu- shuntirib beriladi. Muallif oxirida quyidagi fikrlarni bildi radi:

«Yilning ikki xil xisobi bordur. Biri oftobning ko’rini- shidan xisoblanib, sanayi-shamsiya-kubsh yili deyilur. Ikkinchisi oyning ko’rinishidan xisoblanib, buni sanayi-kamariya-oy yili deyilur. .

Sanayi-shamsiya xisobi ila bir yil uch yuz oltmish besh kun bulub, (52) xaftadan bir kun ortikdur. Sanayi-kamariya xisobi ila bir yil uch yuz ellik turt kun bulub, ellik xaftadan turt kun ziyodadur».

Darslikda «Sanayi kamariya oylari» va «Sanayi-shamoiya oy- lari» sarlavxasi ostida berilgan matn alohida z’tiborga loyiq. CHunki bugungi kunda ham ”Sanayi-kamariya^” va «Sana- yi-Shamsiya ^”oylari to’g’risida o’quv chi ma’lumotga ega bo’lishi zarur. Bu matnni bugungi kunda ham o’rganishning muxim tomoni shundaki, unda oylarning arabcha nomlanishi ham keltiriladi. Bu xisob nima uchun keltirilganligi ham alohida sharxlanadi. Jum­ladan, «Sanayi Kamariya» oylarining arabcha ismlari quyidagicha sanaladi:

1. 
   Muharram. 7. Rajab
   
2. 
   Safar. 8. SHa’bon.
   
3. 
   Robi-ul avval 9. Ramazon
   
4. 
   Robi-ul oxir. 10. SHavval
   
5. 
   Jomodi-ul avvali «. Zulka’di.
   
6. 
   Jomodi-ul oxir 12. Zulxijja.
   

Muallif o’quvchiga tushunarli bo’lishi uchun fevralь oyining har necha yilda 29 yoki 28 kun bo’lishi va yil boshining qachondan boshlanishi to’g’risida izoxlar beradi: «Xud oyi» har 4 yilda bir martaba /29/ kun, 3 martaba /28 kun bulur./29/ kun bo’lgan ilmni Sanayi nafisa yoki /zur yil/ deb atalur. yil bo- shi arabchada hamaldan boshlanadur. Ruschada yanvardan boshlana- dur. Rumchada Qonuni Sanoyidan boshlanadur.» Fanlarga oid matnlarning davomida fasllar, kunlar to’g’risida ham mana shun­day anik va ilmiy fikrlarni bildiradi. Muallifning darsviy fanlar, jurrofiyani chuqur bilganligini bu matndan kurish mum­kin. SHu bilan bir qatorda muallifning arab, fors tillarni chuqur bilganligini ham xullangan so’zlaridan , ayni bir paytda bir so’zning arabcha, forscha nomlarini qo’llashidan bilsa buladi.Munavvar Qori ushbu darslikni yaratishda kuplab fanlarga oid kitoblarni o’rganganligi ko’rinib turibdi. CHunki muallif o’quv chilarni faqat o’qishga urgatishni maqsad qilib kuymaydi. U o’quv chilarda o’z atrofidagi vokea va xodisalarga hamda mavju- dotlarga bo’lgan kizikishni uygotish bilan bir qatorda, ular to’g’risida ilmiy ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ham chuqur ilmiy tarzda bo’lib kolmay, o’quv chi saviyasiga moslangan holda berilgan, Jumladan, xayvonot olami xakidagm fikrlari nixoyatda o’quv chida kizikish uygotishi bilan bir qatorda ,unda bu xakda keng ilmiy tasavvur ham uyrotadi. O’quv chiga dastlab xayvonlar, ularning turlari to’g’risida ma’lumot beradi. Mu­allif «Xayvonlar « sarlavxali matnda quyidagi fikrlarni bil- diradi.

Xayvonlar daf’atan ikki qismga bulinurlar. Bir kismi suyaklik xayvonlar, ikkinchi kismi suyaksiz xayvonlar deyidur. Suyalik xayvonlar ham avvalo besh sinfga bulinurlar. Birinchi, yerda yuradurgon va bolalarni tugub emgan sutlari ila bokadurgon issik qonlik xayvonlardir. Bularning kuplari turt oyoklik bulurlar. Oralarida ot, xo’qiz teva /tuya/, it , kuy va echkilarga uxshagan, uylarda, saxrolarda bokub, odamiydan kochmaydurgonlari bordir. Bularning axli xonaki deyilur. Yo’lbars, arslon. ayiq, buri , tulki , yo’lbars, kiyiklarga uxshagan, odamiydan qochadurgonlari toglarda, chullarda o’z xolicha yashaydo’rganlari bordur. Bularni gayri axli , yaboni /yovvoyi/, yirtxuvchi, darranda deyishur». Muallif bundan keyingi «Kushlar», “Zavoxir va baliq” «Kurbaka», ^“Suyaksiz xayvonlar”, «Xayvonlarning farosat va maishatlari», «Nnsonning boshqa xayvonlardan farxi «Xayvon­larning insonga foydalari nomli matnlarida muxim ilmiy fikrlarni ilgari suradi, Bu fikrlar o’quv chilarni e’tiborsiz koldirmaydi, albatta. CHunki muallif o’quv chilarga xayvonlar to’g’risida xaxixiy mutaxassis darajasida ma’lumot beradi.

Darslik davomida «Jug’rofiy» matni va u orxali jurrofiya xaqida keltirilgan ma’lumotlar yanada muxim ilmiy fikrlar il­gari surildi. Bunda dars jug’rofiyasi xaqida ham xisxacha bo’lsa-da ma’lumotlar beriladi. Muallif o’quv chida darsviy fanlarga xizixishni yanada orttirishni o’z oldiga maxsad qilib quyadi. «Mamlakat va xukumat»nomli matn yuqoridagi fikrlarni yanada kengrok ochib berishga yordam beradi. Bu matnda Yevropa va Osiyo qit’alaridagi mamlakatlar nomi sanab utiladi va ular o’quvchi­larga lunda qilib tushuntiriladi. Muallif o’quv chilarga xukumat va mamlakatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni jurrofiya fanida kengrok O’rganish mumkinligini aytib o’tadi,

Xullas , «Adibi soniy « asari XX asr boshlarida yangi usul­dagi maktab darslari takomillashuviga katta xissa bo’lib kushil- di. Darslik o’quv chining darsviy ilmlarni egallashi uchun zamin tayyorlashda muxim imkoniyat yaratadi.Bu , bevosita muallifning ta’limga bo’lgan qarashlari hamda uning saviyasi bilan ham boglikdir- O’quv chini o’qishga urgatish va fanlarning turli tarmoklarini uning kalbiga singdirish borasida ushbu darslik o’z davrida talablarga tula javob bergan.

Munavvar Qori yaratgan darsliklar bir - birini tuldirib boradi. Usha davrdagi maktablar uchun turli fanlar buyicha darsliklar yaratish maqsadga muvofik edi. XX asr boshida jadid­lar turli fanlar buyicha darsliklar yaratishni o’z oldiga maqsad qilib kUygan edilar. Turkiston taraqqiyparvarlari bu maqsadlarni amalga oshirish uchun taraqqiy etgan musulmon ulkalaridagi darsliklardan, metodik tavsiyanomalardan keng foydalandi- lar. Taraqqiyparvarlardan Maxmudxoja Bexbudiy, Abdukodir SHa- kuriy, Munavvar Qori Abdurashidxonov taraqqiy etgan turli musulmon ulkalarida bo’lib, Turkistonga metodik yo’llanmalar O’rganib qaytdilar. Ular yangi usuldagi maktablarda taraqqiyparvarlik yo’lidagi darsliklarni yangi usuldagi maktablarda qo’llay boshlashdi. Bu jixatdan ^« Jug’rofiya^» fanining ham o’z dav- ridagi roli nixoyatda katta edi. SHuning uchun ham taraqqiyparvar birinchilardan bo’lib jug’rofiya fanini chikarish maqsadida harakat boshlashdi, Jumladan, Maxmudxoja Bexbudiy 1905 yilda «Axoli jug’rofiyasiga kirish», 1906 yilda «Muxtasari jurrofiyayi umumiy»nomli darsliklarni yozdi. Bu kitoblar Turkiston bolalarini dunyoni bilishga kiziktirish ruxida tarbiyalay boshladi, Munavvar Qori Abdurashidxonov ham birinchilardan bo’lib, «Jug’rofiya» darsligini yaratishga kirishadi. CHunki yangi usul maktabla­rida anik ma’lumotlarga tayangan jug’rofiya qo’llanmasiga extiyoj tugilgan edi. U ham jug’rofiy o’quv qo’llanmalarini yaratish maqsadida ushbu fanga oid turli manbalarni o’rganadi. Musulmon ulkalarida, Yevropada, Rossiyada chop etilgan jurrofiyaga oid qo’llanmalarni o’rganib chikadi. Buning natijasi ularox ulkaning o’ziga xos sharoitiga mos keluvchi ya iy risola yaratishni maqsad qiladi. 1908 yilda uning «Er yuzi» risolasi Tosh­kentda nashr kilinadi. Bu risola tez orada yangi usul maktab­larining qo’llanmasiga aylanadi.

Munavvar Qori odatda har bir yaratgan daryoligini nashr xilgandan keyin o’qituvchilar va turli kishilar bildirgan fikr­larni inobatga olib, qayta nashr qilgan.»Er yuzi» risola ham 1915 yilda ikkinchi marta danyo yuzini kuradi. Muallifning bu qo’llanmasi o’z davrida 3-va 4-sinflarda, ikki o’quv yili davomida asosiy darslik sifatida o’qitilgan. Eng muximi bu risola Turkiston ziyolilari, muallimlari tomonidan o’z davrining asosiy jug’rofiy qo’llanmasi sifatida kabul kilingan. xatto 1929 yilgacha ham asosiy qo’llanma bo’lib kelgan. Risola 1917 yilda 3 marta nashr kilingan. Biz bu risolaning 3-nashridan foyda- landik. Ushbu risola 72 saxifadan iborat. Yerning shakli va harakati. umumiy jug’rofiy masalalar. kit’a va mamlakatlar, Rossiya va Turkiston jug’rofiyasi xaqida gi ma’lumotlar risoladan joy olgan. Darslikda jug’rofiy ilmning maktab va madrasalarda o’qitilishining ahamiyati yoritib beriladi, uni o’rganish keng targ’ib etiladi,

Munavvar Qori Abdurashidxonovning «Er yuzi» risolasi xozir­gi davrda ham ahamiyatini yuxotmagan. CHunki unitilgan bir xancha jug’rofiy atama va nomlar undan joy olgan. Respublikamizda Davlat tili xakidagi Qonunning joriy .etilishi munosabati bilan noxak ravishda unitilgan jug’rofiy atama va nomlarni qayta tiklash dolzarb masalalardan xisoblanadi. Bu jug’rofiy atama va nomlarni yuzaga chikarish,yangilarini esa yaratishda o’zbek tilining ichki imkoniyatlaridan, an’anaviy atama va nom- lardan foydalanishimiz lozim. Munavvar Qorining «Er yuzi» ki­tobida atama va nomlar sof milliy tilimizga mos keladi. Quyida «Er yuzi» kitobida qo’llanilgan, shu bilan bir qatorda, 1937-1990 yillarda ovrupalashgan va Davlat tili xakidagi Qonundan sunggi ayrim jug’rofiy atamalar jadval asosida misol tariqasida keltiriladi:

“Er yuzi»kitobidagi 1937-1990 yillar-Davlat tili xakidagi atamalardagi ovrupalashgan Jug’rofiy nomlarni ishlatida Munavvar Qori Abdurashidxonov ularning mazmuni va kelib chikishi, jug’rofiy o’rni. o’z joyida atalishi va o’zbek tilining xususiyatlarini zukkolik bilan urga- nib chiqqan.

«Er yuzi»risolasida 88 ta sarlavxa ostida turli xil atama va joy nomalari berilgan. Jumladan, jug’rofiy kurfaz, harita, ufx, jadval, daraja atamalari bugungi kunda ham «Er yuzi» risolasida keltirilganidek qo’llanilmokda, «Bangol kurfa- zi»,»CHin mamlakati»,»O’rta Amriko»,»Andalus» va boshqa juda kuplab joy nomlari ham maqsadga muvofik qo’llangan. CHunonchi «Bangol kurfazi» xind ummonining shimolida joylashgan Bangol viloyati nomidan olingan. Inglizlar uni o’z tillariga moslab «Bengal» deb atagan. Bu nom rus tili orkali bizga ham «Ben- gal» shaklida buzilib kirib kelgan. Aslida uni Munavvar Qori risolasidagi kabi Bangol tariqasida qo’llash lozim. Risolada Markaziy Amerika «O’rta Amriko» deb ataladi. CHunki Markaziy Amerika jug’rofiy joylushuviga kura SHimoliy Amerika bilan Ja- nubiy Amerika o’rtasidadir, SHu bois muallif uni «O’rta Amriko» deb atagan,

Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’lining ushbu darsligi xaqida fikr yuritar ekanmiz, uning dunyo okeanlari xaqida gi fikrlari ayniksa dikkatga sazovordir. Dasrlikda dunyo okean­lari 5 ga bulinadi; Baxri Muxiti Kabr, Baxri muxiti Atlosi, Baxri muxiti Xindiy, Baxri muxiti SHimoliy, Baxri muxiti Janubiy, Baxri muxiti SHimoliy bilan Baxri Janubiy doimo Muz bilan koplanib to’rgani uchun muallif uni «baxri munjamid», ya’ni «Muz dengizi» deb atadi.

Professor M.Mirabdullaev ushbu okeanlarning keyingi buli- nishi va nomlanishi to’g’risida quyidagi fikrlarni bildiradi.

«Bizda 1935 yilgacha Dars okeani uch kismga: Tinch okeani, Atlantika okeani va Xind okeaniga bulingan. Ilgari Atlantika okeani tarkibidagi «SHimoliy Muz dengizi» 1925 yildan boshlab «SHimoliy ,muz okeani» (ya’ni turtinchi okean)deb tan olingan. 1960 yillardan boshlab xorijiy mamlakatlarda Dars okeani besh- ga bulina boshladi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o’g’lining 1915 yildagi Dars okeani xakidagi fikrlari xozirgi paytdagi xorijiy mamlakat jug’rofiyunlarining dunyo okeanlari xakidagi fikrlariga mos kelmokda. Biz ham bundan buen ularni beshga bo’lib, har birini alohida o’rganishimiz maqsadga muvofikdir».

Xullas,»Er yuzi» risolasi maxsus Tadqiqot talab qiladigan madaniy merosimiz namunalaridandir.

Munavvar Qori Abdurashidxonovning «Xavoyiji diniya»kitobi 1908 yilda yozilgan bo’lib, ilk nashr ettirgan asarlaridan bi- ridir. Bu kitob asosan bo’lim-bo’lim shaklida, turli vaqtlarda nashr kilingan bo’lib, 1909 yil nashri barcha kismlarini kamrab olgan. SHuni kuvonch bilan aytish kerakki, mustaqillik davrida taraqqiyparvar Munavvar Qori ijodidan ilk namuna sifatida ushbu risola qayta nashrqilindi. Risolani arab imlosidan xozirgi yozuvga ugiruvchi va nashrga tayyorlovchi Nusratulla Qori o’g’li Ubaydulladir. Bu kitob Toshkentda 1993 yilda nashrdan chikdi. Ushbu risola kimlar uchun muljallanganligi xakida mual­lif quyidagicha yozadi: «Ibtidoiy (boshlang’ich)maktablar birinchi va ikkinchi sinf shogirdlariga e’tikod va taxorat masalalarini urgatmok uchun Akoid, muxtasarul Vikoya va Kuduriy kabi mashxurva mu’tabar asarlardan iktibos etilib, tarjima va tartib etilmish bir risoladur».

1919 yil 4 nashrining varagida esa quyidagi so’zlar kayd etilganligini ham nashrga tayyorlovchi yangi nashr so’z boshida keltiradi: «Ibtidoiy maktablarning uchinchi va turtinchi sinf shogirdlari uchun namoz, ruza, zakot va xaj amallariga taal- luxli masoili zaruriyatni Muxtasarul Kuduriy, Muxtasarul Vixoya, SHarxi Vixoya va shularga uxshash mashxur va mu’tabar asar­lardan intixob etilib, ochix Turkiston turkiysida tartib va taxrir ulindi».

Muallif,demak,avvalgi nashrlarni boshlang’ich maktablarning birinchi va ikkinchi sinflariga muljallagan bo’lsa, keyingi nashrlarni 3-va 4-sinf o’quv chilariga diniy xoidalardan sabox o’rganuvchi xullanma sifatida tayyorlaydi.

Ushbu kitob 89 saxifadan iborat,Risola insonlarni pokiza- likka, insofli, vijdonli, mehr-oxibatli bo’lishiga. yaxshi ish- larni amalga oshirish va yemonlaridan har doim saxlanib yurishga da’vat etadi. U 6 bo’limdan iborat bo’lib: «Musulmonlik», «SHariati islomiya «Nomozlar», «Ruza», «Zakot», «Xajning shartlari».

Birinchi bo’lim savol-javob asosida tuzilgan. Ilk sar­lavxa «Musulmonlik» deb nomlanadi. Bu savol-javobda musulmon- likning dastlabki xoidalari to’g’risida fikr yuritiladi. Unda musulmonlar uchun kerak bo’lgan eng muxim bir xususiyat alohida ta’kidlanadi, 8 qoida keltiriladi:

1. 
   SHariat buyurgan ibodatlarning barchasini qilib, qaytargan ishlarning barchasidan kaytmak.
   
2. 
   Din va dunyo uchun kerakli bo’lgan har xil ilm va har xil tillarni o’qimak va o’rganmak,
   
3. 
   Har ishni ilm, ittifok va to’g’rilik ila qilmoq.
   
4. 
   Barcha musulmonlarni o’z karindoshlari kabi do’st tutmak,
   
5. 
   0ta-onani va ulug kishilarni izzat va xurmat qilmoq,
   

6- Yoshlarga marhamat, fakirlarga shafkat, muxtojlarga inoyat (ya’ni exson, sovg’a) etmak.

7- O’z foydasidan xalq va millat foydasini yaxshi kurmak.

8. 
   Islom dinining taraqqiyoti va rivojlanishi uchun doim harakatda bo’lmak.
   

Ushbu qoidalardan ham ko’rinayaptiki, kitobning maqsadi o’quvchiga shariat qoidalari asosida din va dunyo uchun kerakli bo’lgan ilmlarni urgatishdir.

Birinchi bo’limning ikkinchi savol-javobi «Iymon» xakida boradi. Unda iymon nimaligi, uning islom dinida to’tgan o’rni alohida savol-javob bo’lib o’quvchini iymonga chaqiradi.

Kitobning 2-bo’limi shariat «islomiya» deb nomlanib, farz, harom niyat kabi turli masalalar xakida fikrlar beriladi. Ki­tobning qolgan bo’limlarida sarlavxalar ostida berilgan matn­lar islom dini qoidalarini o’rganishga karatilgan bo’lib, bu shartlar o’quv chida o’zini, dinini, kolaversa, atrof-muxitni bilishga fikr uygotishga karatilgandir.

Risolada inson tarbiyasi va e’tikodi xakida turli maslaxatlar ham berilgan. Jumladan «Muxrimlarga nodurust va durust bo’lgan amaldor» nomli sarlavxa ostidagi matnda Xajing niyat talablarini bajargan kishilarga: birov ila urushmak, sukushmak, odobsiz so’zlar so’zlashmoq bir xayvonni ov qilmoq yoki bir ovchiga dalolat qilmoq» mumkin emasligi aytiladi.

Xullas, kitobida iymon va e’tikod borasida xikmatomuz va maslaxatli fikrlar talaygina.

1918 yilgacha o’zbek tilida maxsus pedagogik matbuot yo’q edi. Metodik qo’llanmalar nashr kilinmasdi.Munavvar Qori do’stlari va shogirdi Kayum Ramazon va SHorasul Zunun bilan ham- korlikda uch bo’limdan iborat «O’zbekcha til sabokligi kitobini (1924 y) nashr ettirdi.

«O’zbekcha til sabokligi» Tuzuvchilar: Munavvar Qori Kayum Ramazon, SHorasul Zunnun.

1-chi bo’lim. 1-bosxich el maktablarining 2-sinf uchun ama­liy imlo, insho, sarf, naxvga tayyorgarlik. Turkiston Davlat ilmiy shurosi yonidagi «O’zbek bilim» xay’ati tomonidan tasdix etilishidir. O’rta Osiyo Davlat nashriyoti. 1924 yil 10000 nusxada chiharilgan».

Darslikning 1 saxifasida mualliflar xa’atining kirish so’zi berilgan:»Turkiston o’zbeklari orasida yangi usul maktab­lari ochilib, ona tili darslari o’qila boshlaganiga 24 yil tulib, 25 yilga kadam kuydi. Bu muddat ichida ona tili turrisida yozilgan va bosilgan kitoblarning barchasi yolgiz bir-biridan kuchirilgan alifbo va uxish kitoblaridangina ibo­rat bo’lib keldi. Til qoidalari turrisida bu kungacha kitob bosilganligi uchun muallimlarimiz shogirdlarga til qoidalarini usmonlicha va totarcha xoida kitoblaridan olib buzib, tuzib turli yo’l va turli usul bilan o’qitmokka majbur bo’ldilar.

Erlilarning uxish va uxitishlariga keng maydon ochgan buyuk Uktyabr o’zgarishining shu yetti yillik davrida bir kancha doimiy, adabiy darsliklarga ega bo’lgan desak ham, til qoidalari turrisida yaxshimi, yomonmi bir asar yozib yoki yozdirib maydonga chikaruvchi bulmadi.

Mana kitobsizlik orkasida maktablarimizda bu kungacha bir biridan ayirlik davom etib keldi ham muallimlarimizga eng kiyin daryo ona tili darsi, shogirdlarimizning eng oz foyda- langan bilimlaridan birisida ona tili sabokligi bo’ldi.

«O’zbek bilim « xay’ati o’qituvchi, o’quv chilarimizni bundan qiyinchiliklardan kutkarmok va til qoidalari to’g’risidagi kam- chiliklarimizni qanday bo’lsada tuldirmok maqsadi bilan uch ki- shilik bir xay’at tuzib o’zbek tili uchun bir saboklik kitobi yezmok ishini shu xay’atga topshirdi. Mana shu yo’llar bilan kelib bu ogir xizmat bizning ustimizga tutsщi.

O’zbek, tili kabi turli shahar va kishloklarda turlicha so’zlanib kelgan va bu bir qoida ostiga olinmagan bir til to’g’risida qoida yozmok uchun, tabiiy juda kup taftish va ma’lu- motlarga ega bo’lish kerakdir.

Kitobning tartibiga kelganda shuni aytamiz: Ona tilining qoidalaridan boshqa o’qish, yozish imlo va insho kismlari ham bo’lib, har biri ayrim darslik, ayrim soatlar va kuchlik mual- limlar talab qiladi. Xozirda bizda ona tili uchun kuchlik muallimlar bulmagandek, ayrim darsliklar ham yo’qdir. Mana bu xolni nazarda tutib ona tilining o’qishdan boshqa kismlarini Ham shu kitobga mumkin kadar yerlashtirmak chorasini kurdik. Zarurat tushganda o’qish kismi uchun ham yararlik she’rlar, xikoya­lar, maxol va matnlar kUshildi. Qoidani imlo sarf va naxv xismlariga ayirishdan kura aralash usulda sinflarga karab bo’lish bizga munosib kurildi. SHu sabali biz kitobni 4 bo’limga bo’lib.har bir bo’limini bir sinfga taxsis etdik. Har bo’limni o’zidan avvalgi bo’limning tamomlovchisi va kengaytiruvchisi etib olib bordik.

Ushbu 1 bo’lim 2 sinfga maxsus bo’lganligi uchun nazariy xoida va ta’riflarga hech bir kirishmasdan yolgiz ran, so’z, harf ularning turladi, yozilish yo’llari bilan shogirdlarning amaliy sur’atda tanishtirish choralari kurildi.

Atama (istilox) masalasiga kelganda el anglarlik so’z topa bilsak mumkin qadar o’zimizdan quydik. O’zimizdan topilmaganlarini boshqa turk ellaridan, ularda ham topilmaganlarini to’g’ridan-to’g’ri arabchadan olmoxga majbur bo’ldik. Bunday so’zlar uchun «bilim» xay’atining taklifi buyicha har bir bo’limning oxiriga bir necha bet lugat ilova xilindi.

- Qisqasi: biz «bilim « xay’ati tomonidan ustimizga yuklangan vazifani o’z tajriba va iktidorligimizga yarasha ado etdik. Bunga xolisona , bir kuz bilan boqib tabiiy bo’lgan kamchiliklarni tuldirish yo’lida yerdam va tankidlarni butun yozuvchi o’qituvchi o’rtoqlarimizdan xolisona iltimos xilamiz.

«Til sabokligi» tuzuvchi komissiya 1924 yil 20 sentyarь». Darslik 1 ran,2 ikki so’zli gaplar, 3 so’zli gaplar, 4 so’zli gaplar, 4 dan ortik so’zli gaplar , tekshirish uchun mi­sollar. 10. 2 harfli so’zlar, I. 3 harfli so’zlar. 12. 4 harfli so’zlar, 13. 5 harfli so’zlar, 14. 6 harfli so’zlar, 15, 6 ortik harfli so’zlar. 16. Tekshirish uchun misollar.

3. So’z buginlari . 17. 1 bugimli so’zlar, 18. 2 bo’g’imli so’zlar, 19. 3 bugimli so’zlar, 20. 4 burimli so’zlar, 21. 5 burimli va undan ortik burimli so’zlar.22. Tekshirish uchun misollar. 24. Yumush, 25. Yozuvdagi harflar. 26. tekshirish uchun misollar, 27. Yumush, 28. «Tur» nomli she’r.

5. 
   Tovush harflari ham chuzik harflar, 29. tekshirish uchun misollar, 30. tovush harflari . 31. Vazifa. 32. chuzik harf­lar, tekshirish uchun misollar. 33. yumush 34. «Ikki echki» xikoya.
   
6. 
   Yopishik ham uzuk harflar. 35, Tekshirish uchun misollar. 36. Yopishik harflar. 37. Yumush, 38. tekshirish uchun misollar, 39. Uzuk harflar. 40. Yumush, 41.» SHaftoli danagi» xikoyasi .
   
7. 
   Yugon ham ingichka harflar, 42. «Kodir bilan Karima» . 43. suroklar, 44 tekshirish uchun misollar . Yugon harfli so’zlar. Ingichka harfli so’zlar. 45. Suroklar. O’tgan darslarni eslatish uchun yumushlar. 47 «Kuz» she’r. 48 matallar. 49 .mak­tab. ush. Ism. 50. tekshirish uchun misollar , 51, yumush, 52. Toshkand shahri xikoyasi , 53. Suroklar.
   
8. 
   Sifat . 54 tekshirish uchun misollar, 55 yumush, 56 yumush, 57. yumush, 58. Tovuk xikoyasi .59. Bogcha xikoyasi.
   
9. 
   Son. 60, yumush, 61 yumush, 62 . suroklar. 63, yumush, 64. «CHarimchi usta bilan urli^m xikoyasi. 64 olmosh, 65. Tekshirish uchun misollar. 66,yumush , 67. «Kech bilan xikoyasi». 68. yumush, 69. «Sut» xikoyasi . 70.yumush. 71 Manga tegmangiz she’ri.
   

10.«. Fe’l. 72 tekshirish uchun misollar, 73. yumush, 74. yumush, 75, yumush, 76. «Yoz»she’ri 77,yumush 78. Kushlar nega uchib ketadilar ketadilar.

13. Birlik va kuplik. 79 tekshirish uchun misollar, XIV, Belgilar, 80. yumush, 81. yumush, 82, yumush, 83. Tabiya xikoyasi. 84 Maktabda birinchi kun.85 87. yumush. 88. yumush. 89.» Kuklam» she’ri. 90 suroklar. XU. Fe’l turlamalari . 91, Mox 92. yumush, 94. Foydali gaplar. 95. Topishmoklar. 96. Ot xikoyasi. XU1< Buyruk fe’li. 97. Urnak jadvali. 98 yumush. 99 yumush. 100 Tekshirish uchun misollar. 101 yumush. 102 «Kapalak» she’ri. XUP O’tgan zamon fe’llarining tuzilmalari. 103 Urnak jadvali. Birlik, kuplik, 104. yumush, 105. yumush, 106 yumush, 107 yumush, 108. suroklar. 109 «Suv¹' xikoyasi.

Gap -kan -gon-kon . «0 tekshirish uchun misollar. III urnak jadvali, «2, Tekshirish uchun misollar. «3 Xat urmakla- ri, XIX. Bulgusi fe’llar, «4. Tekshirish uchun misollar. «5 Urnak. jadvali. «6. yumush, «7. «Kuz» xikoyasi, «8. suroklar. II XX. Utkinchi fe’li. «9. Tekshirish uchun misollar, 120. Urnak jadvali. 121. yumush, 122.»Omoch» she’ri, 123.»Bog» xiko­yasi. XXI. SHart fe’li. 124. Urnak jadvallari. 125, tekshirish uchun misollar, 126 , yumush, 127. yumush, 128.»Xom xayol» xikoyasi . 129. Xat urnaklari.

XXP. Xozirgi zamon fe’llarining turlamoklari, 130. Urnak jadvali, 131, yumush, 132. yumush, 133. tekshirish uchun misollar. 134. «Men kushchi bolasiman» xikoyasi. 135. Kushchi ashulasi. 136. Tekshirish uchun misollar. 137. yumush, 138. Tekshirish uchun misol­lar. 139. Suv, bug ham muz xikoyasi. 140. xat urnaklari, 141. yumush, 143. Tekshirish uchun misollar. 144. yumush, 145, topshi- rixlar. XXSHDovon fe’li. 146. urnak jadvali, 147. yumush, 148. suroxlar. 149. Paxta xikoyasi. 150. Xat urnaklari. 151. Kezishga chikish. 152. esdalik. 153, maymun. 154. yirtkich xay­vonlar ham kushlar kabi 23 ta bo’lim 154 matn, she’r va ashula, matal va xikoyalardan iborat.

Bu xikoya va she’rlar orxali tilning grammatik va tasviriy jixatlari o’z ifodasini topgan.Darslik 20-yillardagi ijtimoiy xaet talabalari nuxtai nazaridan kelib chiqqan holda yaratilgan. Bolaning fikrlash kobiliyatini shakllantirish, nutq faoliya- tini rivojlantirish. tabiatni asrash, jamiyatdagi turli xodisa- lar, oila a’zolariga munosabat kabi mavzularda misollar kel- tirilgan.

Masalan: «Kodir bilan Karima»,»Toshkent shahri»,»Tovuk», «Bogcha «Kech bilan»,^» Tabiat,» «Maktabda birinchi kun», «Ot», «Suv\ «Bog», «Men kushchi bolasiman», xikoyalari va «Kuz», «Manga tegmansiz,»«Yoz»,»Kuklam», «Omoch»,»Erta bilan « she’rlari darslikdan joy olgan.

Bundan tashkari yuqorida berilgan xikoya va she’rlar orkali bolada xayvonlarga shikaet yetkazmaslik, tabiatni asrash, ota-onaga nisbatdan mehr~okibatli bo’lish kabi insoniy fazi- latlarni shakllantirish maqsadi qo’yiladi. Masalan, XP. fe’l bo’limidagi 100. yumush Tekshirish misollarda quyidagi gaplarni kuchirib yozing deyilgan: «Sayra kushim, sayra kunglim ochilsin!»

Muallif bu keltirgan misol orkali balaning kushlarga nisbatdan munosabatini, ular inson do’stlari ekanligini, ularni asrab avaylash, shikaet yetkazmaslikni maqsad qilib KUygan. Yoki «XI. Sifat bo’limi 54 Tekshirish uchun misollarda» quyidagi yumush berilgan; « Tubandagi ismlarning biriga tusni bildirgan bir so’z topib beringiz:kor, kon, sut, yaprok, tax­ta». Bu yumush bolani fikrlashga, uylashga , bilim saviyasini kengaytirishga undaydi.

1920 yillarda yaratilgan darsliklar kam bo’lishi bilan bir- galikda, xajm jixatdan ham kichik bo’lgan. Keyinchilik yaratil­gan darsliklar ijtimoyi xaet talabalariga moslashtirib tuldi- rilgan va rivojlantirilgan.

K. Kosimova, S. Fuzailov mualliflariga turt yillik bosh- langich maktablarning 2-sinfi uchun «O’zbek tili» darsligi /1990/ ni tuzilishi va keltirilgan xikoya, she’r va maxolalar orkali ayrim uxshashlik tomonlariga va darsliklarning o’zaro farxiga e’tibor berdik. Masalan, darslikdagi mavzular har ikkalasida ham ran bo’limi bilan boshlanishi, tasviriy jixatla- rining ko’rsatilishi, xikoya, she’r, maxollarning mazmuni o’zaro uxshashdir.

Munavvar Qori, SHorasul Zunnun, Kayum Ramazon yaratgan «O’zbekcha til saboxligi» darsligi 23 ta bo’lim va 154 xikoya ,she’r, matallarni o’z ichiga olgan bo’lsa, K.Kosimova ,S.Fuzai­lov «O’zbek tili darsligda esa, 21 ta mavzu 414 mashqni hamrab olgan. Bundan xo’rinib turibdiki, berilgan mavzular orxali bolaning nutqini ustirish va fikrlash xobiliyatini rivojlantirish maxsadida keyingi yaratilgan darsliklarda amaliy mashxlar kengaytirilgan, tuldirilgan va rivojlantirilgan.

1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi munosabati bilan tilimizning sofligi, boshqa millat tillari bilan teng xukukligi, davlat xujjatlarining o’zbek tilida rasmiylashtirilishi ta’minlandi. Keyingi yaratilgan 1-sinf uchun «Ona tili» /mualliflar T.G’afforova, Ye.SHodmonov,S,Eshturdieva / dasrligi lotin alifbosidagi o’zbek tilida 1996 yil nashrdan chikdi, Bu darslik ham yangi mazmundagi matn, she’r, makollar bilan tuldirilgan va rivojlantirilgan. SHuning uchun Munavvar Qori o’z kitobining dastlabki saxifala­rida yangi usul maktablarining moxiyati va usuli saviyada mashgulotlar uyushtirishning ayrim masalalarini ham yoritib bergan. Demak, ona tili metodikasi tarixiga oid merosni, garchi meros oz bo’lsa ham , o’rganish bugungi ta’lim-tarbiya ishimiz- ning takomillashuviga yordam beradi.Bu ishga kirishuv vaqti keldi.

Xulosa qilib aytganda, XX asr boshida jadidlar tomonidan ommaviy ravishda ma’rifat ishlari bilan shugullanish kat’iy amalga oshira boshlandi.Bunda Munavvar Qorining ijodi muxim va katta rolь uynadi. Uning maktab va maorif borasida olib bor- gan faoliyati yanada keng tadkik qilishga arziydi.

Asrimiz boshlarida darslik yaratish, ma’rifat yo’liga kat’iy kadam kuyish oson ish emas edi. Munavvar Qorining «Adibi av­val», «Adibi soniy» nomli darsliklari maktabni tashkil qilish va uni amalga oshirishda,dastlabki ma’rifat yo’lidagi qoidalar- ni tezlashtirishda yanada ulkan xissa bo’lib kushildi.

Taraqqiyparvarning keyingi «Jug’rofiya», «Xavoyiji diniya» kitoblari ham insonni dunyoni anglashida va o’z-o’zini anglashida muallif tomonidan yaratilgan ijodiy maxsulotdir.Bu asarlar insonni mukammal ta’lim va tarbiyaga yetaklashda o’zining albat- ta xissasini kushadi va amaliy natijalarni berishiga ishonchimiz komil.