Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

ж, ш, р, ч, ц
тал аф ф у зи д а кам чиликлар кузатилади. Ж ар ан гл и товуш лар та- 
л аф ф узи д а овоз етарли д а р аж а д а иштирок этмайди.
Товуш лар талаф ф узидаги кам чиликлар ф онематик ривож- 
ланиш га салбий таъсир кўрсатади. Д изартриянинг енгил д ара- 
ж а с и д а
кўпчилик болалар товуш лар анализида бир қатор 
қийинчиликка учрайдилар. Бундай б о л ал ар ёзувда ўзига хос 
хатоликларга йўл қўядилар, яъни товуш ларни алмаш тириб 
ё зад и л ар
(ш
—д; 
цч
—ц ва б о ш қал ар). Нутқнинг лексик в а
грам м атик томонларида қамчиликлар деярли кузатилмайди. 
Ш ундай қилиб, псевдобульбар дизартриянинг енгил д ар аж аси - 
д а болаларда асосан нутқнинг фонетик томонида кам чиликлар 
кузатилади.
Бундай кам чиликка эга бўлган б о л ал ар д а эшитиш ва. ақлий 
ривож ланиш норм ада бўлади.
2. 
П севдобульбар дизартриянинг ўр та д ар аж аси д а болада 
к>з мускуллар ҳ аракати йўқолган бўлади. Б у ҳолат дизартрия- 
нинг ўрта оғир д ар аж аси учун характерлидир. Л аб ва тил ҳа- 
р акатлари чегараланган бўлади. Бола лабларини олдинга чўза 
олмайди, унда тил ҳаракатлари ҳам чекланган бўлади, у тили- 
нинг учини юқорига кўтара олмайди, чап ва ўнг том онларга 
ҳаракатлантира олмайди ҳамда керакли ҳолатда уш лаб ту- 
ролмайди.
Асосий қийинчиликлар бир ҳар акатд ан иккинчи ҳ ар акатга 
ўтиш да яққол намоён бўлади. Ю мшоқ танглай кам ҳаракатчан
бўлади. Б олада сўлак оқиш лари ҳам да чайнаш ва ютиш акт- 
ларида қийинчиликлар кузатилади.
Артикуляцион аппарат функциясидаги кам чиликлар оғир 
талаф ф уз бузилиш ларига олиб кёлади. Б ундай болалар нутқи 
туш унарсиз бўлади ва кечикиб ривож ланади.

---

3. 
П севдобульбар дизартриянинг оғир д ар аж аси бу — а н а р - 
т р и я д и р. Б унда асосий кам чилик мускулларни оғир бузили- 
ши ва нутқ аппаратининг тўлиқ фаолиятсизлйги билан х ар ак - 
терланади. А нартрик болалар юзи маъносиз, ўзгача кўриниш да 
бўлади, пастки ж а ғ тушган, оғизларй доимо очиқ ҳолда бўлади. 
Тил оғиз бўш лиғида ҳаракатси з ётади, л аб ҳаракати ўта чега- 
раланган бўлади. Ч айнаш ва ютиш актлари да қийинчилик ку- 
затилади. Н утқ тўлиқ бўлмайди.
III. 
Миячали дизартрия 
— бу миячанинг зарарланиш и нати- 
ж асида пайдо бўлади. Бунда. нутқнинг равонлиги, балан дли ги , 
суръати бузилган бўлади. Д изартриянннг бу формаси ҳаётд а 
кам ўрганилган.
IV* Қобиқ дизартрияси. 
Д изартриянинг бу ш аклида арти- 
кулйцион аппарат моторикасида ихтиёрий ҳ ар акатл ар бузилган 
бўлади. Б у н д а ҳам товуш лар талаф ф узи да кам чиликлар куза- 
тилади. Б о л ал ар бир товуш талаф ф узидан иккинчи товуш т а - 
лаф ф узига ўтиш да ҳам да бир артикуляцион ҳолатдан иккинчи 
артикуляцион ҳолатга ўтишга қийналадилар. Б о л ал ар товуш- 
ларни алоҳида аниқ тал аф ф уз этиш қобилиятига эга бўлади- 
лар, лекин нутқда товуш ларни нотўғри талқин этади лар ёки 
бир-бирига алм аш тирадилар. Бундай бол ал ар д а нутқнинг лек- 
сик-грамматик томони норм ада бўладй.
V. 
Қобиқ ости дизартрияси 
— дизартриянинг бу формасн, 
бош мия қобиқ ости тугунларининг ж ароҳатланиш и н ати ж аси д а 
пайдо бўлади. Қобиқ ости дизартрияси мускуллар тонусининг 
бузилиши ва гиперкинезларнинг бўлиши билан х ар ак тер л а- 
нади.
М ускуллар тонусининг бузилишй ва гиперкинезлар овоз ва 
аотикуляция бузилиш ларйга олиб келади.
Қобиқ ости дизартриясининг характерли белгилари нутқнинг 
суръати, ритми ва интопациясининг бузилишидир.
Тузатиш ишларининг асосий йўналишлари
Д и зартрик болалар билан олиб бориладиган логопедик иш 
дезартриянинг барча ф орм алари да нутқ бузилиши, умумий ва 
нутқий 
моторика бузилишларининг 
механизмларини билган 
ҳам да боланинг шахсий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда 
ам алга оширилади.
Асосий эътибор болада нутқнинг ривожланиш ҳолатига, 
нутқнинг лексик-грам матик томонига ҳам да алоқа функцияси 
хусусиятларига қаратилади. М актаб ёшидаги бол ал ард а ёзм а 
н^тқ ҳолати ҳам ҳисобга олинади.
Узоқ в ақ т давомида мунтазам равиш да олиб борилган маш - 
ғулотлар секин-аста артикуляцион ап парат моторикасини нор- 
м аллаш тиради, артикуляцион ҳ аракатларн и ривож лантиради, 
артикуляция аъзоларида ихтиёрий ҳаракатларни , бир ҳ ар акат-

---

д а н бош қа бир ҳаракатга ўтиш қобилиятини ш акллантиради 
.ҳамда фонематик м алакаларни тўлақонли равиш да ривожлан* 
тириш га ёрдам беради.
Д и зар тр и к б олалар билан олиб бориладиган логопедик иш 
усуллари А. Г. И ппалитова, О. В. П равдина, М. В. Иппалито- 
в а , Е. М. М остюкова, Г. В. Чиркина, И. И. П анченко ва бош қа- 
л а р томонидан иш лаб чиқилган.
Д и зартри к б олалар билан олиб бориладиган логопедик иш- 
ларн и н г асосий вазиф алари қуйидагилардан иборат:
1. 
Товуш ларнинг тўғри талафф узини ўргатиш , яъни арти* 
куляцион моторикани, нутқий наф ас олишни ривож лантириш , 
товуш ларни нутқда тўғри қўллаш ва м устаҳкам лаш .
2. Фонематик идрокни ривожлантириш, товуш анализ ма- 
.лакасини ш акллантириш .
3. Нутқнинг поросодик томОнларини нормаллаш тириш , яъни 
дутқнинг ритм, оҳангдорлиги ва ифодалилиги томонидаги кам- 
чиликларни бар тараф этиш.
4. Нутқнинг умумий ривож ланмаганлиги кўринишларини тўғ- 
рилаш .
Д и зартрик б олаларда товуш лар талаф ф узидаги камчилик- 
л а р н и бартараф этиш тузатиш ишининг энг асосий вази ф ала- 
ри дан биридир. Товушлар талаф ф узидаги камчиликларнинг 
асосий сабаби нутқ аппарати аъзоларининг ҳаракатчан ли ги да 
кузатиладиган камчиликлардир. Ш унинг учун логопед асосий 
зътиборни артикуляцион аппарат ҳаракатчанлигини ривож лан- 
тириш га қаратиш и лозим.
Бу д аврда олиб бориладиган иш лар қуйидагиларни ўз ичига 
олади :
а) 
бутун юз мускулларини м ассаж қилиш; б) ихтиёрсиз ҳа- 
ракатл ар д ан фойдаланиш ; в) пассив гимнастикадан секин-аста 
акти в гимнастикага ўтиш; г) актив гимнастика.
М ассаж дан юз мускуллари иннервациясини қўзғатиш , ю зда- 
ги амимия ҳолатларини б артараф этиш ва кам ҳаракатчан ар- 
тикуляцион ап п ар ат аъзолар ҳаракатини активлаш тириш м ақ- 
сади д а қўлланилади.
М ассаж дан олдин м ассаж қилиниши лозим бўлган мускул- 
ларн и бўшаштирувчи м аш қлар ўтказиш тавсия этилади. М ас- 
са ж д а қўл иссиқ бўлиши лозим .м ассаж қилиниши лозим бўл- 
ган жой секин силанади, сўнг енгил уриш, тортиш усулларидан 
фойдаланилади.
Асосан юз мускуллари, л аб, тилнинг юқори сирти, юмшоқ 
тан глай м ассаж қилинади.
Ю мшоқ танглайни м ассаж қилиш да ювилган, тоза, катта ёки 
кўрсаткич барм оқдан ф ойдаланилади. Бунда кўрсаткич барм оқ 
юмш оқ танглайда олдинга ва орқа томонга қ ар аб ҳ ар акатл ан - 
тирилади. М ассаж 2—3 д ақи қадан ош м аслиги керак. М ассаж - 
д ан сўнг ҳамма ҳ а р ак атл ар эркин баж ари лади .

---

Б олада бўлган ихтиёрсиз ҳар акатл ар ойна олдида ўткази- 
лади-. Бунинг учун бола-нинг диққатини ойна орқали ўзидаги ва 
логопеддаги ҳаракатл ар н и кузатиш га қаратиш лозим.
Ҳ аракатлар аввал логопед билан бирга бир неча м арта 
такрор ўтказилади, сўнг ҳар акатл ар логопеддан кейин қайта- 
рилади ва ниҳоят, ҳар акатл ар логопед кўрсатмаси билан мус- 
тақил баж арилади.
Пассив гимнастика 
гимнастиканинг шундай 
ф ормасики, 
бунда бола ҳаракатл арн и ф ақ ат механик таъсир (логопедик 
асбоб, ш патель, қўл) ёрдам ида б аж аради. Ҳ аракаТлар механик 
таъсир ёрдам ида бир неча м арта қайтарилгач, шу ҳаракатл ар - 
ни механик таъсирсиз б аж ари ш га уриниб кўриш лозим. Б ол а 
ҳ аракатларни ўзи мустақил б аж ар а олгач, актив гимнастика 
м аш қларини баж ариш га ўтилади.
Актив гимнастика барча нутқ аъзолари га м ўлж аллан ган
бўлиб, бу гимнастика 
ҳаракатл ар и логопед кўрсатм аси ва 
унйнг саноғи остида ўтказилади.
Гимнастика ҳ ар акатл ар и билан бирга нутқ давом ида наф ас 
олиш ва н аф ас чиқариш , овозни ривожлантириш м аш қлари ҳам 
олиб борилади. Н аф ас м аш қларини ўтказиш дан м ақ сад — ўпка 
сиғимини кенгайтириш, кўкрак қаф аси ҳаракатини яхш илаш
ҳамда болани яу тқ ж араён и да наф ас чиқариш дан рационал 
фойдаланиш га ўргатиш дир.
Логопед қисқа ва чуқур наф ас олиш ва уни узоқ, секин-аста 
чиқаришни аввал ўзида. кўрсатиши лозим. Буни ян ад а мустаҳ- 
кам лаш учун ш ам га, резинали ўйинчоқларга пуф лаш тавсия 
этилади.
Н аф ас олиш ва наф ас чиқариш ж араён лари яхши ш акллан- 
гач, овоз м аш қларига ўтилади. Овоз м аш қлари аввал унли то- 
вуш ларда, сўнг ундош _товуш ларда ва бўғинларда олиб бори- 
лади.
Товуш лар талафф узини тўғрилаш да индивидуал ёндашиш 
принципидан фойдаланилади. Товушларни тўғрилаш ва нутқга 
қўйиш индивидуал танланади. Бир нечта товуш лар устида иш- 
лаш да изчиллик тал аб этилади. Тузатиш ишида биринчи нав- 
батда артикуляцион ж иҳатдан осон талаф ф уз этиладиган то- 
вуш лар ёки тузатиш осон бўлган товуш лар танлаб олинади. 
Б ўлар