Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

о р и з
 
орқали чиқариш га ўрганади.
5. 
Унли товушларни баланд овоз билан аниқ, актив талаф - 
фуз этиш. Бунда оғиз бўшлиғи резонанси кучаяди ва бурунла- 
ниш кам аяди. Аввал 
а, э
унли товушларини қисқа-қисқа та- 
лаф ф уз этиш, сўнг 
о, у
унли товушларини бўрттириб та л а ф ф у з 
этиш м аш қ қилдирилади.
Секин-аста 
а, э, у, о
товуш лар қаторини аниқ та л а ф ф у з 
этиш га ўтилади. Бунда артикулядион тартиб ўзгаради, лекин. 
оғиздан наф ас чиқариш сақланади. Бу м ал акал ар м устаҳкам - 
лангач, товуш ларни равон талаф ф уз этиш га ўтилади. М асал ан :
а, э, о, у а,у, о, э.
Ю қорида баён этилган м аш қлар операциягача ва операция- 
дан кейинги д авр л ар д а ижобий н атиж алар беради. О перация- 
гача д а в р д а олиб борилган узлуксиз м аш қлар болани опера- 
цияга тайёрлайди ва тузатиш ишлари муддатини қисқарти- 
ради.
Ж арангдор нутқни тўғри тарбиялаш учун нафасни тўғри: 
йўналтириш устида ишлаш керак. Б изга маълумки, ринолалик- 
л ар д а нафас чиқариш қисқа бўлади. Бунда ҳаво оқими оғиз 
орқали ва бурун йўллари орқали чиқади. О ғизда ҳаво оқимини. 
тўғри йўналтириш учун махсус м аш қлар ўтказилади. Бунда бу- 
рун орқали нафас олиш ва чиқариш оғиз орқали наф ас олиш: 
ва чиқариш билан алмаш тирилиб борилади. М асалан, бурун- 
дан наф ас олиш, оғиздан чиқариш; бурундан н аф ас олиш в а
чиқариш ; оғиздан наф ас олиш ва чиқариш.
Б у м аш қларни узлуксиз олиб бориш натиж асида бола ҳаво- 
оқими йўналишини сеза бошлайди ва уни тўғри йўналтиришни: 
ўрганади. Бу шунингдек юмшоқ танглай ҳаракатининг кинесте- 
тик сезишни тўғри тарбиялаш га ҳам ёрдам беради.
Б у маш қларни баж ари ш да болани доимо н азорат қилиб бо- 
риш муҳим аҳамиятга эга, чунки дастлабки вақтд а бола бурун 
орқали нафас олиш оқимини сезишда қийналади. Н азорат қи- 
лиш усуллари турличаднр, яъни бурун йўлига кўзгу, пахта,. 
юпқа қоғоз тутиш. Б у усуллар орқали боланинг бурун орқали: 
наф ас олаётганини аниқлаш қулайдир.
Ҳаво оқимини тўғри йўналтириш пуфлаш м аш қлари билан: 
ҳам боғлиқдир. Уви ўйин формасида ўтказиш тавсия этлад и . 
Б аъзи ўйинчоқларни б олалар ота-оналари билан б и ргали кда 
ясайдилар. Б улар қоғоздан ясалади ган кап ал акл ар, гуллардир. 
Б улард ан таш қари ёғоч таёқчага ёпиштирилган қоғоз бўлаги,. 
ипга осилган пахтали коптокчалар ва бош қалардан ҳам ф ойда- 
ланиш мумкин. Бундай ўйинчоқлар белгиланган мақсадга э г а
бўлиши ва ф ақ ат нутқни тўғри тарбиялаш м аш ғулотларида 
фойдаланиш и лозим.
Кўпчилик ота-оналар ўйинчоқлардан ф ойдаланиш да хато- 
л икларга йўл қўядилар. У лар логопед м аслаҳати билан пуфак,

---

резинали ўйинчоқлар, гармош ка сотиб оладилар ва ундан доимо 
■сЬойдаланиш учун болага бериб қўядилар. 
Б ола тайёрлов 
м аш қларсиз пуф акка доимо ҳам пуфлай олмайди ва гармопь 
кани ўйнай билмайди, чунки оғиздан етарли наф ас чиқарйш 
кучига эга бўлмайдилар. Б ола бундай м уваф ф ақиятсизликдан 
сўнг бу ўйинчоқлардан кўнгли қолади ва қайта уларни ўйна- 
майди. Шунинг учун енгил, баж арилиш и осон бўлган м аш қлар- 
д а н бошлаш м ақсадга мувофиқдир. М асалан, бола 15—20 см 
оралиқдаги ш амни пуфлаб ўчира олади, сўнг ундан узоқ масо- 
<фадаги шамни пуфлайди. Б ола оғиз орқали чиқадиган кучсиз 
н аф ас билан каф тдаги пахтани пуфлаши мумкин. Ш унда ҳам 
бола машқни б а ж ар а олмаса, унда унинг бурун тешиги беки- 
тилади, шунда бола ҳаво оқимининг тўғри йўналишини сезади. 
С ўнг бурун йўли секин-аста очилади.
Сувда сузувчи енгил пластмассали ўйинчоқларга ҳам пуф- 
л а ш мумкин. Яхши м аш қлардан бири найча орқали бутилка- 
даги сувга пуфлаш дир. М ашғулотнинг бошида найчанинг диа- 
:метри 5—6 мм, кейинчалик 2—3 мм ни таш кил этиши керак. 
П уф лаш натиж асида бутилкадаги сув тўлқинланади, бу ж араён 
болани қизиқтиради. Сувдаги «тўлқинланиш» ж араён ига қараб, 
н аф ас чиқариш кучи ва давомийлигини онсон баҳолаш мумкин. 
Н а ф а с чиқришани тўғри ва узоқ даввм этишини б олага кўрса- 
тиш лозим. «Тўлқинланиш» вақтини қум соат билан белгилаш 
яхшидир.
Б олалар билан бир вақтнинг ўзида бир қатор м аш қлар олиб 
борилади, бунинг асосий м ақсади нутқ моторикасининг нормал- 
лаш тириш дир. Б изга маълумки, ринолалик бол ал ард а нутқ 
аппаратининг анатомик-физиологик 
тузилишига боғлиқ бўл- 
та н артикуляцияда 
патологик хусусиятлар 
ш аклланган бў- 
л ад и .
Артикуляциянинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилар билан 
.характерланади:
1) тилнй юқорига кўтарилиши ва уни оғиз бўшлиғининг 
лчки
томонида уш лаб туриш;
2) лаб артикуляциядаги камчиликлар;
3) товуш лар талаф ф узида ҳалқум ва тил илдизининг ортиқ- 
ч а иштирок этиши.
Айтиб ўтилган артикуляция хусусиятларини б артараф этиш 
зсамчиликни тўғрилаш нинг муҳим звеносидир. Бунинг учун ар- 
тикуляцион гимнастик м аш қларидан фойдаланиш м ақсадга му: 
вофиқдир.
Ш улардан бир нечтасини айтиб ўтамиз:
1) бир вақтнинг ўзида икки лунж га пуфлаш;
2) икки лунж га навбатм а-навбат пуфлаш;
3) лунж ларни оғиз бўшлиғидаги тиш лар орасига тортиш;
4) лабларни сўриш ҳаракати, лабларни олдинга чўзиш ва 
асли ҳолатга қайтиш. Юқори ва пастки ж ағларни жипслаш - 
тириш;

---

6) оғизни очиб ва очмасдан туриб илжайиш, лабларни жипс- 
лаштириш;
7) ж ағл ар н и очган ҳолда лабларни кенг воронка ш аклида 
олдинға чўзиш;
8) ҳуш так чалиш ҳолатига тақлид қилиш;
9) тиш ларни чайиш ҳолатига тақлид қилиш;
10) л а б л а р вибрацияси;
11) л абларни олдинга чўзган ҳолда ўнг-чап томонга ҳара- 
к а т қилдириш;
1'2) лунж га кучли пуфлаш (ҳаво оғиз бўшлиғида уш лаб ту- 
р и л а д и ).
Т и л у ч у н м а ш қ л а р
1) тилни белкурак ш аклида чиқариш;
2) тилни найза ш аклида чиқариш;
3) тилни навбатм а-навбат кенг ва ингичка ҳолда чиқариш ;
4) тилни ўнг-чап томонларга кучли ҳ ар ак ат қилдириш;
5) тилнинг орқа қисмини кўтариш ва тушириш — бунда тил 
учи пастки тиш лар милкига қўйилади, шунда тилнинг орқа қис- 
ми кўтарилади ва тушади;
6) танглайда тилни сўриш, аввал ж ағлар ёпиқ ҳолда, сўнг 
ж ағларн и очган ҳолда олиб борилади;
7)
тилни кенг ҳолда чиқариб, юқори лаб билан бирлаш ти- 
риш ва оғиз ичига тортиш;
8) тилни тиш лар орасида уш лаб туриш;
9) тил учи билан лабларни ялаш ;
10) оғизни очган ҳолда тилни кенг ҳолда чиқариб, юқори 
л а б л а р томон кўтариш ва пастки л аб томон тушириш;
11) тилни ингичка ҳолда юқорига бурун томонга кўтариш
ва энгак томон тушириш, тилни юқорига кўтариш ва пастки 
л а б томон тушириш, тилни юқорига кўтариш ва пастки тиш лар 
томон тушириш, тилни қаттиқ танглай томон кўтариш ва оғиз 
бўш лиғига тушириш;
12) оғизни кенг очиб, тил учини юқори ва пастки тиш ларга 
теккизиш ;
13) тилни чиқазиб чаш ка ҳолатида уш лаб туриш.
Айтиб ўтилган м аш қларнинг ҳаммасини бир йўла кетм а-кет 
бериш тавсия этилмайди. Ҳар бир м аш ғулотда м аш қлар бир 
неча элементни таш кил этиши лозим: наф ас м аш қлари, арти- 
куляцион гимнастика ва товуш ларнинг тўғри талаф ф узи.
Товушлар устида ишлаш диққат-эътиборни тал аб этади. 
Товуш ларнинг қўйилиши кўпинча