Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

Дисфония
— наф ас аппарати, шунингдек, ҳақилдоқ, бўғиз, 
бўйин мускулларининг тарангланиш и ва д ағал , ҳирилдоқ, қи- 
силган овоз билан характерланади.
Фоностения
— овоз ҳосил бўлиш аппаратида ҳеч қан дай ор-

---

ганик ўзгариш лар бўлм аган ҳолда овоз ҳосил қилиш функцня- 
сининг бузилиши, тез толиқувчанлик, овоз ж араёнининг узилиш
ёки овознинг кучи, баландлиги ва овоз тембрининг ўзгарйш и, 
овознинг хирилдоқлиги билан характерланади. Бу ҳоллар ўт- 
кйнчн характерга эга бўлади. Фоностения кўп ҳолларда к атта 
овоз нагрузкасини тал аб қилувчи- касб киш иларининг овоздан 
нотўғри фойдаланиш лари натиж асида келиб чиқади.
Овознннг нотўғри ҳосил бўлиши овознинг йўқлиги ёки хи- 
рилдоқ бўлишига нисбатан кўп турли кўрнниш ларга эга бў- 
лади.
Н орм адан четга чиққан овоз ж арангини х арактерлаш учун 
бир қанча белгилар м авж уд; заиф овоз; тезлаш ган овоз (но- 
аннқ ово з); бақироқ овоз; чийийдоқ овоз; қўпол овоз; бўғиқ 
овоз; хирилдоқ овоз; қисилган овоз; томоқ овозй; титроқ овоз; 
узуқ-ю луқ овоз; ж арангсиз овоз; бурунли овоз; монотон овоз ва 
бош қалар.
Ю қорида айтилган овоз сифатннинг бу белгилари асосида 
муайян, нормал овозга хос бўлмаган механизм ётади. Бу ме- 
ханизмни тушуниш нуқсонни бартараф қилиш га ёрдам бе- 
ради.
О в о з н и т н к л а ш д а о л и б б о р и л а д и г а н
л о г о . п е д и к и ш с и с т е м а с и
Овозни тиклаш да олиб бориладиган логопедик иш мазмуни 
икки даврдан иборат бўлади:
1. Тайёрлов даври.
2. Овозни тиклаш даври.
Тайёрлов даври
анамнезтик маълумотлар йиғиш психотера- 
пия, м ассаж , артикуляцйон м аш қлар, н аф ас гимнастикаси ва 
овоз маш қларини ўз ичйга олади.
Б ола овозини тиклаш ишларини бош лаш дан аввал бола 
ҳақидаги анамнезтик м аълумотларни олиш, шунингдек, клиник, 
психологопедагогик ва логопедик текш ириш ларнинг натиж ала- 
рини тартибга солиш ва умумлаштириш зарурдир. Боланинг 
овози ва нутқи магнит лентасига, н аф ас олиши эса кимографга 
ёки электроэнцефалографга ёзиб олинади.
Бўғиз касалликлари бўлган болаларда организмнинг асте- 
ник ҳолати, бўғизнинг нерв-мускул аппаратининг тузилиш ида 
ва функциясида турли ўзгариш лар, эмоционал ирода сфераси- 
нйнг бузилиш лари, нутқ тараққиётининг сустлаш иш и ва овоз 
функциясининг узоқ давом этувчи бузилиш лари кузатилади. Бу 
маълумотлар боланинг ривож ланиш хусусиятларини очишга, 
овозни тиклаш ишининг йўллари ва воситаларини ишлаб чи- 
қиш га имкон беради.
Психотерапиянинг м ақсади — боланинг онгини, активлигини, 
иродасини овозни тиклаш ж араён и га ж ал б қилиш дир. Психо-

---

терапия бола шахсини қайта тарби ялаш га, бола шахсининг қи* 
йинчиликларни енгиш ва тезроқ соғайиш учун кураш иш га 
ёрдам беради ва уни ф аоллаш тиради. Психотерапия суҳбат 
ш аклида олиб борилади. Суҳбат давом ида болаиинг имконият- 
л ари аниқланади, қизиқиш доираси, қобилиятлари, ўз нуқсони- 
га муносабати 
ҳақида тасаввурга эга 
бўлинади, шахсий иш 
юзасидан алоқа ўрнатилади.
Психотерапия билан бир вақтда артикуляцион м аш қлар ҳам
олиб бориладн.
Артикуляцион м аш қларнинг м ақсади артикуляцион ап п арат 
барча қисмларининг аниқ, тез, тўғри ҳаракатини таъм инлаш
ва 'артикуляцион аппарат фаолиятини наф ас ва овоз ҳосил қи- 
лиш органлари иши билан мувофиқлаш тиришдир. Артикуля- 
цион мускулларни зўриқиш дан ва аксинча бўшанглик, заиф- 
ликдан холос қилиш зарур.
Артикуляцион аппаратни зўриқиш дан халос қилиш ва унинг 
тонусини ошириш учун гигиеник м ассаж дан фойдаланилади. 
М ассаж д а бармоқларнинг учй билан:
а) пешона ўртасидан ч ак кал ар томон ва кўз атроф ида бу- 
руннинг икки кўз ўртасидаги юқори қисмигача;
б) буруннинг икки кўз ўртасидаги юқориги қисмидан қулоқ 
олди чуқурчаси томон; ^ “ 
“ 
_ ~ ----- 
- 
- _
в) бурун учидан юқори ва пастга;
r) бурун учи атрофида винтсимон ҳ аракатлар, юқори ва 
пастки л аб л ар га ўтиш билан м ассаж қилинади.
Вибрацион м ассаж да бурун қанотлари 
«М»
товушини талаф* 
ф уз қилиш билан бир пайтда уриб турилади.
М ассаж юз мускулатурасининг ҳаракатларини активлаш ти- 
ради, юз мимикасини яхшилайди.
М ассаж билан бир вақтда артикуляцион аппаратнинг турли 
қисм лари учун алоҳида аж рати лган артикуляцион м аш қлар 
олиб борилади.
Ҳар бир артикуляцион ҳ аракат ойна олдида ўтирган ҳолда 
аниқ, ш ош илмасдан, :муайян ритмни сақлаган ҳолда (саноқ 
остида) ам алга оширилади.
Артикуляцион м аш қларга: тил ҳаракатлари, лаб ҳаракат- 
лари , ж а ғ ҳ аракатлари , юмшоқ танглай, бўйин мускулларини 
бўш аш тирувчи м аш қлар, бўғиз ва ун найчаларининг ҳаракати
м аш қлари киради.
Артикуляцион м аш қлар билан бир вақтда 2- ёки 3- маш- 
ғулотдан бош лаб наф ас м аш қлари ҳам олиб борилади. Н аф ас 
м аш қларини ўтказиш да қуйидаги 
қоидаларга риоя қилиш 
керак:
1) болани толиқтириб қўймаслик, яъни маш қларнинг сони- 
ни ва ўтказилиш суръатини қатъий м еъёрда қилиш;
2) боланинг кўкрак қаф аси ҳаво билан тўлиб қолмаслигини 
кузатиб туриш;

---

3) 
бола ҳаракатларни секин, саноқ остида, бир текисда, ша- 
м оллатилган хонада, овқатгача баж ариш и керак.
Иккинчи давр, яъни овозни тиклаш ж араёни м ур аккаб л а- 
шиб борувчи 3 бўлимдан иборат:
I. Овоз товушини ҳосил қилиш.
II. Ҳосил қилинган овозни мустаҳкамлаш .
III. Овоз ҳосил қилиш ж араёнини автоматлаш тириш .
I. 
Овоз товушини ҳосил қилиш — тикловчи таълимнинг энг 
муҳим, энг м ураккаб ва энг узоқ давом этадиган босқичидир. 
Овоз товушини инграш ёки мўраш имитацияси орқали ҳосил 
қилиш м ақсадга мувофиқдир. Ҳосил қилинган овоз товуши