Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

а, п, у м, к, н, х, в, т, с, л
товушларидир. Ушбу товуш- 
л ар устида ишлаш ж араён ида уларни талаф ф уз нормасига 
келтириш мумкин. Ю қорида кўрсатилган товуш лар устида иш- 
лаш билан бир вақтда фонематик эшйтувни ривож лантириш ва 
товуш лар анализ м алакаларини ш акллантириш устида ҳам йш 
Ьлиб борилади.
Артикуляцион бузилиш ларнинг оғир ҳолларида товуш ларни 
нутқга қўйиш махсус ёрдамни тал аб этади. Бунда логопед кў- 
риш, такти к вибрацион сезишдан фойдаланган ҳолда у ёки бу 
товушнинг талаф ф узи учун зарур бўлган ҳарака-тни баж ариш ни 
болага туш унтиради ва унга ёрдам беради. М асалан, анартрия-

---

д а логопёд у товуш артикуляциясини ҳосил қилиш учун бола 
л аб л ар и га қўлини яқинлаш тиради.
Товуш ларни нутқга қўйиш устида иш ланганда логопед аниқ 
бўлмаса ҳам товушни тўғри талаф ф уз д ар аж аси га яқинлаш ти- 
риши лозим. Д астлабки вақтл ар д а нормал тал аф ф узга эришиш 
қийин. Б у вақтда боланинг товуш аналогини ўзлаш тириш и улар- 
ни ф арқлаш учун ж уда муҳимдир. Аналог сифати ва уни (то- 
вушни) норм ал талаф ф узга яқинлаш тириш д а р аж а с и артику- 
ляцион аппаратнинг ҳаракатлани ш д ар аж аси билан аниқлана- 
ди. Ҳар бир янги товуш устида иш лаш да, унинг артикуляцион 
хусусиятларини ўрганиш , яъни артикуляциянинг асосий харак- 
терли белгилари, уни бошқа товуш лардан ф арқли томони, ар- 
тикуляцияни бош қалари билан солиштириш зарурдир.
М унтазам м аш қлар олиб бориш товушни керакли артикуля- 
цион тартибга яқинлаш тиради ва аналогдан тўлиқ товуш та- 
лаф ф узига ўтилади. Логопед секин-аста ўрганилаётган товуш- 
ни аниқ ва тўғри талаф ф уз этишни тал аб этиб боради.
Артикуляцион моторика ва товуш ларни нутқга қўйиш устида 
иш лаш дан таш қари фонематик эшитувни ривож лантириш учун 
ҳам мунтазам равиш да иш олиб борилади. Б ун да б о л ал ар унли 
товуш лар қаторидан керакли унли товушни, ундош товуш лар 
қаторидан ундош товуш ларни аж ратиш га ва аналйз қилиш га 
ўрганадилар. Б о л ал ар ўрганган товуш ларини турли бўғинлар 
бирикм аларида қайтариш га, бўғин ва сўз ҳосил қилган товуш- 
ларни айтиш га, уларнинг кетма-кетлигини аниқлаш га ўргатиб 
борилади.
Т алаф ф уз м аш ғулотларида артикуляцион ап п ар ат аъзолари- 
ни ривож лантириш га ^қаратилган фронтал иш лар олиб борила- 
ди. Ф ойдаланиладиган м аш қлар болаларнинг индивидуал ри- 
вож ланиш ларини, нутқий ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда 
тан лаб олинади. Бундан таш қари , м аш ғулотларда н аф ас маш қ- 
лари ҳам олиб борилади. М ашғулотнинг асосий қисми ўрга- 
нилган товушни алоҳида ва бўғинлар бирикмасида тал аф ф уз 
этиш га, м устаҳкам лаш га аж ратилади. Л огопед ўтилганларни 
бола қандай ўзлаш тирганлигини доимо текш ириб 
бормоғи 
лозим.
Бунинг учун болага у ёки бу товуш учун характерл и бўлган 
артикуляция аъзолари ҳолатини айтиб ёки кўрсатиб бериш 
таклиф этилади, сўнг товушни алоҳида ва сў зл ард а тал аф ф у з 
этиш сўралади. Товуш лар устида олиб борилаётган м аш қлар 
кўрув ва тактиль идрок йўли билан н азо р ат қилиб бори- 
лади.
Бу д аврда яна артикуляцион белгилари бўйича бир-бирига 
қарам а-қарш и қўйилган товуш лар дифференциацияси устида 
м аш қлар ўтказилади:
1) оғиз ва бурун товуш лар дифференциацияси