Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat

Óz ózin tárbiyalaw hám óz ústinde islew pedagogikalıq sheberliktiń tıykarǵı shárti sipatinda.

Режа:

1. 
   Pedagogik ta’sir ko‘rsatish va uning ta’lim – tarbiyaviy mohiyati.
   
2. 
   Pedagogik ta’sir ko‘rsatishda ishontirish.
   
3. 
   Ta’sir ko‘rsatishning yo‘nalishlari.
   
4. 
   Ta’sir ko‘rsatish shakllari va ularning samaradorligini ta’minlash shartlari.
   

Óz-ózin tárbiyalaw hám óz ústinde islew pedagogikalıq uqıptıń tiykarǵı shárti retinde

Oqıtıwshı óz-ózin tárbiyalawı ushın, áwele ózin hár tárepleme tereń úyreniwi, óz jumısındaǵı tabıs hám kemshiliklerdi kóre alıwı kerek. Óz-ózin úyreniw hám basqa kisin ańǵarıw ushın da zárúr bolıp tabıladı. Basqalardıń tabıslardı úyrenmay, ózin basqalar menen salıstırıw etpey turıp, ózin shaxs retinde úyreniw múmkin emes. Ózin ańǵarıw, ózin bahalaw ózgesheligi basqa kisiler menen munasábet processinde, birgeliktegi iskerlik waqtında quram tabadı.
K. D Ushinskiy óz-ózin tárbiyalaw arqalı tómendegilerge eriwilishini aytıp ótken: 1) biymálellik; 2) sózde isenim hám tug'rilikka; 3) minez-qulıqǵa oy-pikir menen jantasıw ; 4) qatańlıq ; 5) ózi haqqında sebepsiz qandayda bir awız sóylemeslik; 6 ) kerek zatlardangina paydalanıw ; 7) hár kúni keshesi ózine ózi esabat beriw. 8) qandayda bir márte maqtanmaslik.

Óz-ózin tárbiyalaw uo'z iskerligin analiz etiwden hám óz shaxsın jetilistiriwden baslanadı. Oqıtıwshı óz ústinde islewi, óz-ózin tárbiyalawda tómendegi usıllardan paydalanadı :

Óz-ózin biliw procesi oqıtıwshınıń pedagogikalıq uqıpı sheńber­sida maǵlıwmatlardı dizimnen ótkeriw dárejesinde keshedi, bunda refleksiyaning passiv forması ústin turatuǵınlıq etedi. Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde júzege kiyatırǵan túrli qıyınshılıqlar hám mashqalalardıń sebeplerin, eriwila­yotgan tabıslar hám nátiyjelerdi jaysha belgilengenler etip baradı.

Óz - ózin ańǵarıw procesi oqıtıwshınıń óz iskerligi hám ol jaǵdayda ózi­ga salıstırǵanda «metapozitsiya» (uǵımsız pozitsiyada) de turıp, ózine tash­qa­ridan qaraw, ózin baqlaw mamanlıǵın názerde tutadı. Bunda, interiorizatsiya (sırtqı faktorlardıń ishki faktorlarǵa ótiwi) hádiysesi ámelge asadı, kásiplik qıyınshılıqlardıń kelip shıǵıw sebepleri rásmiy­lashtiriladi; iskerlikten kózlenetuǵın tiykarǵı maqset anıqlanadı, refleksiv - «MEN» qáliplesedi. Bul oqıtıwshınıń aktual rawajlanıw zonası menen baylanıslı.

Óz - ózin anıqlawtırıw processinde baslanǵısh dáreje kásiplik ehti­yojlarni esapqa alıp belgilenedi hám jedel múmkinshilikler tiykarında aktivi­yat joybarlawtırıladı. Strategiyalıq, taktik hám operativ wazıypalar qáliplestiredi. Haqi­qiy «MEN» hám ideal «MEN» koefficientlenedi. Bul oqıtıwshınıń bawırlas rawajlanıw dárejesi menen baylanıslı.

Óz - ózin rawajlandırıw processinde oqıtıwshınıń kásiplik iskerligi dawamında rawajlanıwlastırılgan pedagogikalıq uqıpı, refleksiyalangan (ya'­ni aldın paydalanılǵan hám olardıń natiyjeliligin bahalaw nátiyje­sida barǵan sayın optimal bolıp shıqqan metodlar ) háreket usılları hám metodlarınıń ósiwi júz boladı.

Óz - ózin baqlaw oqıtıwshı pedagogikalıq iskerligi processinde teoriyalıq hám ámeliy tájiriybeler tiykarında, óz - ózin kásiplik tárepten qadaǵalaw etip, pedagogikalıq sheberligin jáne de rawajlanıwlashtirib barıwdıń ekinshi forması baslanıwın názerde tutadı.

Birinshi náwbette, saw jámáátti dúziwge háreket qılıw arqalı uzaq, orta hám jaqın keleshek maqsetlerin belgilewge jáne onı rawajlandırıwǵa háreket qılıw kerek. Pedagog birlikli jámáát menen tárbiyalaniwshindegi pazıyletlerge súyene otirip, nadurıs qarawlardı demde ózgeriwge muvaffaq bolıwı múmkin.
Nadurıs qarawlardı ózgertiwdiń usıllarınan bir neshesin (A. I. Kochetov) tómende keltiremiz:
1. Óspirimlerdi basqalar menen ózin salıstırıwlap kóriwge onı qızıqlı adamlar menen jaqınnan tanısıwdı jolǵa qoyıw usılınan (ózine uqsamaǵan balalar menen uchrashtirish) paydalanıw múmkin.
Mısalı, bala oqıwdı qálemeydi, onıń tanıwı kóp oqıydı, kóp zattı biladi, lekin yodlab alıwshı, «maqtanchoq» emes.
2. Keleshekte nadurıs qarawlar nege alıp keliwi múmkinligin mısallar arqalı kórsetiw jolı menen (sonday kemshiliklerge iye bolǵan adam oxir aqıbette óz ómirin joq qılıw etdi, hújdan, or-ar-namıstı joǵatıp, ózin júdá kúshli dep esaplasada, tiykarınan kúshsiz bolıp shıqtı ) ishontirish zárúr.
3. Tárbiyalaniwshi (nadurıs qarawshı ) ga óz pikirin tastıyıqlawǵa múmkinshilik beriw kerek. Keyininen onıń alıp kelgen dálilleri nadurıslıǵın tastıyıqlap beriw kerek.
- nadurıs qarawlardı joytıw ushın pedagogdıń ózindegi etikalıq pazıyletlerdi bala daǵı nadurıs xulqqa keri qoyıw. Bala turpayılıq qilsa, oqıtıwshı álpayımlıq menen juwap beriwi kerek;
- nadurıs qarawlardı joytıw ushın sonday balalarda múmkinshiliklerin onıń qarawlarına qarsı qoyıw kerek.
Mısalı : jaqsı sportshı bolıw ushın álbette «2» baha alıw shárt emes, bálki kóplegen oqıw, shuǵıllanıw, shınıǵıw qılıw kerek;
- nadurıs qarawlardı oǵan isenim bildiriw, járdem beriw arqalı da joytıw múmkin. (Qanday járdem beriwim múmkin? Saǵan ne boldı, qandayda bir jeriń og'riyaptimi?)
- nadurıs qarawshılarǵa salıstırǵanda ashıqchasiga gúres aparıw.
- isenim adamda ush komponentlerden dúziledi: bilim, sezim-sezim, qulıq.
Pedagogikalıq qarawlarda tómendegi formula ámel etedi: tushundim, tınıshsızlanıwlanyapman, qabılladım, buǵan ámel etemen. Bulardıń qandayda birsi biykar etilse, tárbiya nátiyjesi júdá tómen boladı.
Ishontirishga qoyılatuǵın talaplar bilim, qarawlar hám qulıq normalari sisteması retindegi ishontirishni olardı qáliplestiriw usılları retinde ishontirishdan parıq etiw kerek. Ishontirish arqalı jańa qarawlarǵa munasábetler qáliplestiredi.
Ishontirishning kórinisinde tartıslar, sáwbetler, oqıtıwshı gúrrińi hám oqıtıwshı jeke úlgisi zárúrli rol oynawı málim dárejede tásirli bolıwı ushın, ol qatar talaplardı qanaatlandirıwı kerek.
1. Ishontirish mazmunı hám formaları shaxstıń jası, rawajlanıw dárejesine qaray barıwı kerek.
Mısalı : kishi mektep jasında ertek, voqeiy fantastik gúrrińler, keyinirek bolmıs, dúnyanı úyreniw, insannıń ruwxıy dúnyasın úyreniw tiykarında.
2. Ishontirish ulıwmalasqan principler hám qaǵıydalardı ózinde sáwlelengenlashtirmog'i hám de anıq faktlar, mısallardı óz ishine alıwı zárúr. Kishi mektep jasında kórgezbeli obrazlardıń roli qımbatlı bolıp tabıladı.
3. Ishontirishda xulqdagi pikirler analiz etiliwi kerek.
4. Basqalardı ishontira barıp, ózi anıqlama berip atırǵan zattı júzege shıǵarıw ushın ózinde de tereń isenim bolıwı kerek.
Óz-ara tásir metodı ishontirish natiyjeliligin belgileytuǵın tómendegi shártlerge ámel qilmog'i kerek.
1. Óz-ara tásir kúshi aldınan támiyinlengen bolıwı ishontiruvchining abıraysı hám mazmunı menen belgilenedi.
Uquvchi oqıtıwshına qanshellilik jaqsı munasábette bolsa, onıń tásirin sonshalıq jaqsı qabıl etedi.
2. Ishontirishni jolǵa qoyıp atırǵanında ishonuvchining psixik ayriqsha táreplerin esapqa alıw zárúr.
Onıń ushın pedagog tárbiyalaniwshiniń nerv sisteması tipini biliwi, tálim-tárbiya daǵı jaqın rawajlanıw zonasın ańlap jetiwi kerek.
Mısalı, balalar kúshi biyqarar nerv sisteması tipiga tiyisli.
Ol jaǵdayda tárbiyalanishga qaraǵanda qozǵalıw joqarı turadı.
Sol sebepli tárbiyashi ishontirishni sonday jolǵa qo'ymog'i kerek, balada taǵı qosımsha tárzde kúshli qozǵalıw jaǵdayı júzege kelmasin.
3. Óz-ara tásir processinde ishontiruvchi hám ishonuvchining intellektuallıq, emosional jaǵdayın esapqa alıw zárúr. Mısalı, bala artıqsha tınıshsızlanıwda, bul balada negativ sezim ústin. Sol jaǵdayda pedagog tárbiyalaniwshiniń xulqi nadurıslıǵına ishontirishga háreket qilsa, onıń bul jumısı áwmetsizlikke ushraydı.
Ishontirish metodın qóllawda pikir, sezim hám shıdamlılıqlik tásirdiń tıǵız baylanıslılıǵına ámel etkendegine ol tásirli boladı. Onı qóllawda ishontirish dúzilisine ámel qılıw maqsetke muwapıq : biliw, sezim-qulıq. Birinshi eki komponentti bir-birinen ajratmaslik kerek.
Ilgeri surilayotgan qaǵıydalar tastıyıqlı bolıwı, faktlar, dálillerge ámel qılıw, pedagogdıń tınıshsızlanıwda bolıwı, pikirdiń tuwrılıǵına qatań isenimin qorǵawǵa tayın turıwı úlken áhmiyetke iye. Bul bolsa jaqtı yoshlantiruvchi sózlerde ańlatpalanadı hám ol balalar yadında uzaq waqıt este qaladı. Ishontirish metodınan paydalanıwda balalardıń qızıǵıwshılıǵın biliw, onı esapqa alıw hám odaǵı jaqsı táreplerdi kóre alıw zárúrli áhmiyetke iye boladı jáne bulardı qayta tárbiyalawda esapqa alıw kerek. Ishontirishning natiyjeliligi oqıtıwshı óziniń sózi hám minez-qulqı daǵı ajıralmas birlikke baylanıslı. (Mısalı, qandayda zattı balaǵa wáde berip, onıń ústinen shıǵıw ). Jáne de jamanı, eger oqıtıwshı joqarı, tuwrı gápler aytsayu, lekin bul gápler, óziniń kúndelik iskerligine tiykar etip alinbasa, bunnan jamanı joq. Bunday oqıtıwshılar jámiyetke úlken zıyan jetkeredi. Ishontirishda joqarı nátiyjelililik shınıǵıwlar menen bekkemlansagina támiyinlenedi. Miynetsevarlikni tekǵana gúrrińler járdeminde, bálki miynet járdeminde de tárbiyalaw múmkin.
Pútkil oqıw -tárbiya procesi ósip atır bolǵan jetkinshekte dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwge jóneltirilgen. Ishontirishning hasası bolǵan bilim shaxs dúnyaǵa kóz qarasınıń jetekshi elementi, strukturası bolıp tabıladı. Bilim, eger tastıyıqlı, dálil-materiyaliq bolsa, ol isenimge aylanadı. Oqıwshı tastıyıq -dálillerge tiykarlanǵan bilimge iye bolsa, basqa eski bilimler, qarawlardı biykar etetuǵın jáne bul biykardı tıyanaqlı, tastıyıq menen tastıyıqlaytuǵın boladı.
Anıq ishontirish logikalıq tastıyıqlaw bolıp esaplanadı, yaǵnıy málim qaǵıydalardı anıq tartısız bir pikirge alıp keliw bolıp esaplanadı.
Tastıyıqlaw tezis, tiykarlash hám kórsetiw (tastıyıqlaw usılı ) den ibarat. Tezis sonday pikirki, onı tastıyıqlaw kerek. Tiykarlar sondayki, onıń járdeminde tezis tastıyıqlanadı. Teoriyalıq pikirler, turmıslıq hám eksperimental faktlarni analizi dawamında kórsetiw arqalı tezisti tastıyıqlaytuǵın juwmaq, ulıwmalasqanlar xoliga keltiredi.
Oqıtıwshı sabaqǵa tayarlıq dawamında oqıw materialı mazmunın analiz etedi. Odaǵı bas hám ekinshi dárejeli máselelerdi ajratadı, bas tezisti belgilep aladı. Tiykarǵı itibardı bas mashqalanı tastıyıqlawǵa qaratadı. Balalarǵa málim bolǵan zatlar kóp waqıt almasligi kerek.
Tezis anıq bir tárepleme bolıp, eki qıylı pikir bolmawi hám pútkil tastıyıq qılıw dawamında sol pikirge qatań ámel qılıw kerek.
Mısalı : «Denede ishki energiyanı ózgeris usıllari» (vII-klass fizika) temasında bas pikir - denediń ishki energiyasın eki qıylı usılda : islew arqalı hám ıssılıq beriw arqalı ózgertiw múmkin. Bul pikir isenimli eksperiment, oqıwshı turmıslıq tájiriybesin analiz qılıw arqalı tastıyıqlanadı.
Tastıyıqlaw ushın tiykarlar saylanadı (faktlar, hákisioma, úyrenilgen qaǵıydalar hám basqalar balalardı nadurıs pikirge alıp kelmewi kerek). Oqıwshında úyrenilip atırǵan material tuwrısında jetkilikli dárejede bilim, maǵlıwmatlar bolsa, tiykarlarǵa súyene otirip juwmaq etiledi.
Mısalı, tómendegi tezisti tastıyıqlashimiz kerek: «Alyumin elektr tokın ótkeredi». Tiykar formasında mektep degi málim qaǵıydanı tańlaymiz: «Alyuminiy - metall, barlıq metallar elektr tokın ótkeredi» sol tiykarda tastıyıqlaymız, alyumin elektr tokın ótkezgish bolıp tabıladı.
Pedagogikalıq processda tásir etiw. Ishontirish metodı sıyaqlı tásir etiw de zárúrli rol oynaydı. Tásir etiw mámile hám iskerlikte adamlardıń óz-ara munasábetlaridagi zárúrli qural esaplanadı. Onıń tiykarǵı qásiyeti sonda, ol insan sana-sezimine jáne xulqiga sezdirmey tásir ótkeredi, shaxs psixik strukturasına qadaǵalawsız kirip baradı jáne bular kúndelik turmısda minez-qulıq, umtılıw, motiv hám kórsetpeler formasında ámelge asıriladı. Bul orında ózinde tásirdi sezayotgan adamdıń aktiv roli pasayadi. Tuwrı islengen tásir oqıwshılardıń sanalı aktivligin tikkeley aktivlestiredi. Túrli kórinistegi tásir pedagogikalıq tásirdiń quralları, arsenalini boyitadi, oqıtıwshına oqıwshı shaxsına názik hám taktik tárepten individual jantasıw imkaniyatın beredi. Sóz járdeminde balada tándarlıq yamasa qáweter, quwanısh yamasa ókpeshilik, ózine isenim yamasa isenimsizlik, qızıǵıwshılıq yamasa zerigiw sezimlerin júzege keltiriw múmkin. Sózdiń mánisi, mazmunı hám sóylew logikası menengine emes, intonasiya, jest, mimika, háreketler degi ayriqshalıq bala emosiyasiga ózgeshe tásir etiwi múmkin.
Eger oqıtıwshınıń keyipi jaman bolsa, asabiy - qo'zg'aluvchan xarakterde turaqlı mámilege kiriwilsa, málim waqıt ótkennen, klass jámááti menen mámilede asabiylik júzege kiyatırǵanı, bul bolsa mámilediń kúndelik normasına aylanıp qalıp atırǵanın sezedi. Ne ushın?
Psixologlar ápiwayı mektepte bir qatar izertlewler ótkerip, nátiyjede bir neshe qábiletli balanı ajıratıp aladılar. Olardıń famılıyası oqıtıwshılarǵa xabar berinadi. Hesh kim iybeline keltirmeydiki, bul izertlewler obiekti erkin tárzde tańlap alındı, haqıyqatlıqtan da kórsetip ótilgen balalar óz qatarlaslarınan hesh qaysı tárepten ajralıp túrmesdi. Jıl ótkennen, psixologlar taǵı mektepke keldiler. Anıqlanıwınsha, sol oqıwshılar haqıyqatlıqtan da óz qatarlaslarınan intellektuallıq rawajlanıwı menen málim dárejede ilgerilep ketken edi. Ne júz boldı? Oqıtıwshılar psixologlardıń pikirin tushunmagan halda sol balalar ushın barlıq intellektuallıq qábiletlerin intensiv rawajlandırıw ushın real sharayat jaratıp beriwgen eken.
Geyde teris mısallar da, kem bolsada, ushırasıp turadı. Oqıwshın qatań tárzde unamsız qabıllawǵa keyipin sazlap alǵan oqıtıwshı joqarıdaǵı kórsetpediń hákis nátiyjesin alıwı da múmkin hám bunday balalarǵa turaqlı qalaq, úlgermewshi oqıwshı «tamg'asi»ni qoyıp, hátte óz kemshiliklerin ońlawǵa bolǵan oqıwshı minez-qulqın da kórmeydi. Bunıń ústine bunday oqıwshı tuwrısında pútkil klasstıń unamsız munasábetin júzege keltiriwge hám bekkemlewge háreket etedi.

Ádebiyatlar dizimi.

1. I. A. Karimov. Bárkámal áwlad - Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı. T.: Shıǵıs, 1997.
2. I. A. Karimov. Bárkámal áwlad ármanı. T.: Ózbekstan, 1998.
3. Ózbekstannıń milliy ǵárezsizlik ideologiyası. T.: Ózbekstan, 1993.
4. Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi nızamı. / Bárkámal áwlad - 5. Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı. T.: Shıǵıs, 1997. 20 -29 betlar.
6. Kadrlar tayarlaw milliy programması,- Xalıq tálimi, 1998, 1-san.
7. www. zıyanet. uz