Past konsentratsiyali ekstraksion fosfor kislotasi asosida suspendirlangan suyuq kompleks o'G'itlar

1.2. Suspendirlangan mineral o'g'itlar

Suyuq kompleks o'g'itlar sanoat sohasida ham, qishloq xo'jaligida ham mutaxassislar tomonidan yuqori baholandi. Bu 10: 34: 0 darajadagi asosiy eritma va uning asosida tayyorlangan uch o'g'itli eritmalar. Shu bilan birga, o'g'it eritmalari sezilarli kamchiliklarga ega - ularning eruvchanligi bilan cheklangan ozuqa moddalarining nisbatan past miqdori. Shuning uchun hozirgi vaqtda ozuqaviy tuzlarning konsentratsiyasi ularning eruvchanligidan sezilarli darajada oshib ketishi mumkin bo'lgan suspendirlangan o'g'itlarni tayyorlash keng rivojlanmoqda [14-16].

Suspenziya ishlab chiqarishda ikki xil aralashtirish jarayoni qo'llaniladi - issiq va sovuq. Ulardan eng keng tarqalgani (ayniqsa qishloq xo'jaligida) ko'ra - sovuq, boshlang'ich tarkibiy qismlar, masalan, ammoniy polifosfat, karbamid va kaliy xlorid eritmasi dozalangan va bir-biri bilan aralashtirilgan. Ularning qattiq eritilmagan zarralari -0,8 mm gacha maydalaniladi. Aralashmaning bir xilligi yoki suspenziyaning barqarorligi, qattiq zarrachalarni butun hajmda bir tekis tarqatib yuboradigan, suyuq o'g'itlar aralashmasining yopishqoqligini kerakli darajaga ko'taradigan va kristallarning qayta o'sishini sekinlashtiradigan suspenziyalovchi stabilizator tomonidan ta'minlanadi. Suspenzion stabilizatorni va uning kontsentratsiyasi to'g'ri tanlash yuqori sifatli suspenziyalarni olishning asosiy masalasidir.

Bir qator tabiiy va sintetik mahsulotlar mineral o'g'itlarni suspenziyalari uchun stabilizator sifatida taklif qilingan. Bular asosan gil: attapulgit, bentonit yoki sepiolit, natriy metasilikat kabi noorganik tuzlar va boshqalar yoki organik - kaltsiy lignosulfonat, gumus kislotalarining hosilalari va boshqalar. Mikrobiologik usullar bilan olingan polisaxaridlar - ksantan, gellan va boshqalarni suspenziyani stabilizator sifatida ishlatish ham taklif qilingan [16].

Suspenziyon stabilizatorlariga quyidagi talablar qo'yiladi: ular katta miqdordagi mahsulotlar, arzon va iqtisodiy jihatdan foydali, o'simliklar va hayvonlar uchun toksik bo'lmagan, kimyoviy jihatdan inert va qulay reologik xususiyatlarga ega bo'lishi kerak. Hozirgi vaqtda suyuq o'g'itlarni aralashtirishning jahon amaliyotida qo'llanilayotgan attapulgit va bentonit gillarigina ushbu talablarga javob beradi. Gillar quruq shaklda yoki suvda 10-25 % li bo’tqa shaklida yoki o'g'itli eritmalari shaklida qo'llaniladi.

Kaliy xloridning tozalangan ekstraksion fosfor va sulfat kislotalarning aralashmasi bilan o'zaro ta'siri asosida suspendirlangan SKO’ olish jarayonlari, so'ngra kislotali parchalanish mahsulotlarini suvda eritish va kislotali eritmalarni gazli ammiak bilan neytrallashtirish o'rganilgan [17, 18]. Palygorskitning 26% li suspenziyasiga o'g'itlar vaznining 3% gacha qo'shilishi suyuq o'g'itlarning agregat holatini sezilarli darajada yaxshilashi ko'rsatilgan. Suspendirlangan SKO’ tarkibida umumiy ozuqaviy tarkibiy qismlarining 44,6 dan 51,7% gacha va ular yaxshi fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan.

Shuningdek, insektitsid faolligi bilan suspendirlangan azot-fosfor-kaliyli o'g'itlarni olish jarayoni [19-21] ham o’rganilgan. Laboratoriya tajribalarida murakkab o'g'itlarning yangi turlarini olish uchun tarkibidagi Markaziy Qizilqumning boyitilmagan fosforit unidan (mass.%) foydalanilgan bo’lib tarkibi: P₂O₅-17,55; CaO-43,68; CO₂-14,83; MgO-1,68, R₂O₃-2,47; SO₃-1,01; F-2,17; H₂O 1,19; erimaydigan qoldiq - 3,80 ni tashkil qilgan. Shuningdek, maydalangan oltingugurt, Dehqonobod kaliyli o'g'itlar zavodi kaliy xloridi (K₂O-60%), karbamid va 58,5% azot kislotasi foydalanilgan. Fosfat va karbonat minerallarining parchalanishi uchun azot kislotasining srexiometrik meyori monokalsiy fosfat va kaltsiy nitrat hosil bo'lishiga qadar hisoblab chiqilgan. Murakkab o'g'itning oltingugurtli suspenziyasini sintez qilish uchun 10 % maydalangan oltingugurtni o'z ichiga olgan fosfat uning hisoblangan miqdori azot kislotasi bilan 35-40 °C haroratda va 20-70 % stexiometrik miqdorida olinib parchalanadi. Oltingugurtni o'z ichiga olgan fosfatning kislota bilan o'zaro ta'siri “qattiq fazali rejimda”, ya'ni suyuq fazaning minimal miqdori sharoitida, 15-20 minut ko'piklanmasdan sodir bo'ladi. Sintez qilingan murakkab o'g'itning sifati va xususiyatlarini yaxshilash uchun doimiy ravishda aralashtirib, oltingugurt o'z ichiga olgan azot-fosfor kislota pulpasiga karbamid, kaliy xlorid va suvning hisoblangan miqdori qo'shilgan.

Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, olingan suyuq suspendirlangan o'g'itlarda nitrat kislota normasi oshishi bilan oltingugurtning sulfat shaklidagi tarkibning ko'payishi kuzatiladi, chunki oltingugurt o'z ichiga olgan fosfatning azot kislotasi bilan o'zaro ta'siri paytida elementar oltingugurt sulfat kislotasiga oksidlanadi. Olingan kislota fosfat jinsining parchalanish tezligiga foydali ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, suyuq suspenziyadagi reaksiyaga kirishmagan elementar oltingugurt gidrofil holatida ekanligi aniqlangan.

Suyuq suspenziyalangan murakkab o'g'itlarda azot ozuqa elementi nitrat va amid shaklida, fosfor mono va dikalsiy fosfatlar shaklida, reaksiyaga kirishmagan fosforit faollashtirilgan shaklda, oltingugurt esa sulfatlar hamda elementar shaklda bo'ladi.

O'tkazilgan tadqiqotlar asosida suyuq suspenziyali murakkab o'g'itlarning yangi shakllarini olishning maqbul shartlari belgilangan: oltingugurtni o'z ichiga olgan fosfat xom ashyosining parchalanishi uchun azot kislotasining stexiometrik me’yori 30-50 % ni, parchalanish vaqti 15- 20 daqiqani tashkil qilgan. Mahsulot tarkibidagi kerakli N : P₂O₅ : K₂O nisbati qo’shiladigan karbamid va kaliy xlorid miqdoriga bog'liq bo’ladi. Quyida kislota me’yori HNO₃ = 50 % olingan N: P: K = 1 : 0,5 : 0,5 markadagi o'g'itning tarkibi keltirilgan : N_um. - 11,32%, P₂O_5um. - 5,66%, P₂O_5o’zl. - 3,55%, CaO_um. - 14,08%, CaO_o’zl. - 8,53%, K₂O - 5,66%, S_um. - 3,70%, S_elem. - 2,01%, SO₄ - 1,62%, H₂O - 27,16% va fosforit xom ashyosining parchalanish koeffitsienti esa - 62,72%. Bu nafaqat o'g'it, balki o'simliklarni kasalliklardan himoya qilishning samarali vositasi sifatida ham qo’llaniladi.

Yana bir tadqiqot [22] ishida SKO’ ni 10: 34: 0 markali eritmasi asosida ilmiy izlanish olib borilgan bo’lib, unga karbamid va kaliy xlorid qo’shish orqali 15: 15: 15 markali suspenziya olingan. Unda suspendirlovchi agent sifatida CaO (2%), CaCO₃ (5%), CaSO₄·2H₂O (7%) va qo’sh superfosfat (4%) ishlatilgan. Suspendirlovchi agent sifatida CaO eng yuqori tuzilishga ega, CaSO₄ · 2H₂O esa eng pastdir. Shuning uchun CaO asosidagi suspenziya olish uchun undan 1-2 % va CaSO₄·2H₂O dan foydalanganda esa 6-7 % kiritish kerak bo’ladi.

Dunyoda suspendirlangan o'g'itlarni eng ko'p ishlab chiqaruvchi va iste'molchi Amerika Qo'shma Shtatlari hisoblanadi [23]. Ular barcha asosiy ekinlar uchun suspendirlangan o'g'itlardan foydalanadilar. AQShda suspendirlanga o’g’itlar tayyorlash uchun suyuq kompleks o'g'itlarning asosiy markasi superfosfor kislotasidan olingan 10 : 34 : 0 markali eritmasi ishlatiladi. Bu suspendirlangan o'g'itlarning yuqori narxini belgilaydi. Ushbu o’g’itlarni ishlab chiqarish narxini pasaytirishning asosiy usullaridan biri bu - qimmat superfosfor kislotasini standart ekstraksion ortofosfor kislotasi yoki uning ammonizatsiya qilish orqali olingan qattiq mahsulotlariga almashtirishdir. Hozir AQSh bu yo'llardan bormoqda. Suspendirlangan suyuq kompleks o'g'itlarni ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun ular tobora ammoniy polifosfatlar eritmasi o'rniga arzonroq ammoniy fosfatlar, xususan monoammoniy fosfatdan foydalanishni boshladilar.

Hozirgi ish xuddi shu maqsadga bag'ishlangan.

4. 1.3. Adabiyotlar taxlili yuzasidan xulosa

O'zbekistonda so'nggi yillarda termik, superfosfor va konsentrlangan ortofosfor kislotasi yetishmasligi sababli kompleks ta'sir etuvchi suyuq o'g'itlar o’rniga ekinlarni yetishtirishda o'simliklarning vegetatsiya davrida standart qattiq o’g’itlarni eritib aralashtirish natijasida olingan suspenziya bilan ishlov berilmoqda. Masalan, karbamid, ammiakli selitra, KAS, fosfatlar ammoniy, superfosfat yoki kaliy xlorid.

Shunday qilib bizning fikrimizcha, "Ammofos-Maksam" OAJ tomonidan ishlab chiqarilgan past konsentratsiyali ekstraksion fosfor kislotasini (16-18 % P₂O₅) ni ozuqa tarkibiy qismlarining har xil nisbatda bo’lgan suyuq kompleks o’g’itlarga qayta ishlash texnologiyasini ishlab chiqish vaqti keldi. SKO’ ishlab chiqarishni qattiq o'g'itlar ishlab chiqarish bilan birgalikda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu ishlab chiqarishni bitta siklda birlashtirish orqali xarajatlar sezilarli darajada kamayadi va ishlab chiqarishni tashkil etish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi.