Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

6.
 Sayyoramiz ekotizimini asrab qolish uchun nimalar qilish kerak?
53.2-mashq. 
Matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosini yozing. 
Namuna: 
nabotot – flora, o‘simliklar dunyosi

---

172
Matn ustida ishlash, uni kengaytirish yoki qisqartirish murakkab jarayon hisoblanadi. 
Matnni qisqartirish ikki xil usulda amalga oshiriladi:
1. Matnni tahrirlash orqali qisqartirish.
2. Matnning mazmunini qayta ixchamlashtirib yozish.
Matnni tahrirlash orqali qisqartirish.
Matnni, avvalo, diqqat bilan o‘qib chiqish zarur. 
Dastlab matnning maqsadi, g‘oyasi aniqlanadi. Undagi asosiy fikr va ana shu asosiy fikrni ochib 
berayotgan gaplar, so‘z birikmalari, ifodalar ajratib olinadi. Shundan so‘ng matnni qisqartirish 
amalga oshiriladi. Qisqartirish jarayonida quyidagi ishlarni bajarish mumkin:
– matnning asosiy gaplari ajratib olinadi;
–gaplardagi uyushiq bo‘laklar, kiritmalar, ilovalar, eslatmalar qisqartiriladi; 
– so‘z birikmalari sinonim so‘zlarga almashtiriladi;
– yoyiq gaplar yig‘iq gaplarga, qo‘shma gaplar esa sodda gaplarga aylantiriladi;
– ko‘chirma gaplar o‘zlashma gaplar bilan almashtiriladi; 
–matnning qo‘shimcha fikr ifodalovchi gaplari, takrorlari tushirib qoldiriladi; 
– badiiy-tasviriy ifodalar soddalashtiriladi;
– kirish va xulosa qismlar ejtiyojga qarab olib tashlanishi mumkin; 
– muallifning umumiy mulohazalari, qarashlari olib tashlanadi; 
–matnning asosiy mazmunni ifodalamaydigan xatboshilar tushirib qoldiriladi. 
Matnning mazmunini qayta ixchamlashtirib yozish.
Avvalo, asosiy maqsad, g‘oya belgilab 
olinadi. So‘ng shu g‘oyani ochishga xizmat qilayotgan fikr va mulohazalargina qog‘ozga 
tushiriladi. Bunda, albatta, zarur so‘zlarni tanlash, gaplarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga 
alohida e’tibor qaratiladi.