O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Savol va topshiriqlar
1. Turk xoqonligidagi siyosiy vaziyatda qaysi davlatlar jiddiy rol 
o‘ynadi?
2. Xoqonlikning tashkil topishida qaysi tarixiy shaxslar asosiy rol 
o‘ynadi?
3. Turk xoqonligi va Eron Sosoniylar sulolasi munosabatlari haqi­
da so‘zlab bering.
4. Qadimgi turkiy yodgorliklaming paydo bolishiga oid omillar 
haqida so‘zlang.
5. Kul tigin bitiktoshidan 
boshlanma, mazmun taraqqiyoti
va 
tu-
gallanmaga
misol keltiring.
6. Kul tigin bitikoshidagi mifologik syujet qaysi о‘rinda ko‘rinadi?
7. Kul tigin bitikoshidan eposlarga xos parchalardan misol ayting.
8. Kul tigin bitiktoshida qaysi tarixiy shaxsga baglshlangan yig‘i 
janriga oid parcha bor?
9. Nima uchun To'nyuquq bitiktoshini memuar janriga mansub 
deb qaraymiz?
10. yenisey yozma yodgorliklari qaysi janrga mansub?
63

---

MoniyLik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot
Reja:
1. Moniylik oqimi haqida qisqacha ma’ lumot.
2. Beruniy Moniy haqida.
3. Moniylik adabiyoti
4. “Xuastuanift” haqida.
5. “Xuastaanift”ning tuzilishi.
6. “Xuastuanift”ning g‘oyaviy mazmuni.
7. Moniylik she’rlari.
KaUt so‘z va terminlar: moniylik oqimi, g'oya, tizim, ta ’limot,
sinkretik tizim, moniylik adabiyoti, madhiya, to ‘rtlik, yozuv, timsol.
Moniylik haqida qisqacha ma’lumot. 
Moniylik oqimi qadimgi 
tuvkiy muhitdagi alohida, o‘ziga xos bo‘lgan ma’naviy va falsafiy jara- 
j'onning mahsulidir. Moniylik oqimining asoschisi - Moniy ibn Fatak- 
dir. Moniy yoshligida ko‘p sayohat qildi: 0 ‘rta Osiyoda, Hindistonda 
uzoq vaqt yashab, bu o‘lkalardagi mahalliy dinlar, jumladan, braxma- 
nizm, buddaviylik va nasroniylik oqimlarini chuqur o‘rgandi. Ayniq­
sa, 0 ‘rta Osiyo va Eron hududida mustahkam ildiz otgan zardushtiylik 
Moniyning e’tiborini ko‘proq jalb qildi. Shu sababdan o‘zi yaratishni 
maqsad qilib qo‘ygan ta’limot uchun zardushtiylikka tayandi. Jumladan, 
zardushtiylikda ham, moniylikda ham olamning paydo bo‘lishi va tuzi­
lishi haqidagi ta’limot bir asosga tayanadi. Bu - Xurmuzdda mujassam- 
lashgan Ezgulik va Nurga, Axriman (moniylikda Shmnu)da mujassam- 
lashgan Zulmat va Yovuzlikdir.
Zardushtiylikda sinovdan o‘tgan va insoniyat hayotining asosiy 
mazmuniga aylangan ikki qarama-qarshi ruhiy kuchlar o‘rtasidagi ku­
rash moniylik oqimida yanada ochiqroq namoyon bo‘ldi. Moniy tarix- 
da birinchi bo‘lib, Markaziy Osiyoda o‘zigacha yaratilgan boshqa diniy 
oqimlardan farqli o‘laroq, hayotga yaqin g‘oyalami o‘zida mujassamlan- 
tirgan, keng qamrovli diniy tizimni yaratishga harakat qildi. Moniyning 
ta’limoti uning “Barhayot Injil”, Shopur ibn Ardashirga bag‘ishlab yoz- 
gan “Shopuroqon” asarlarida o ‘z ta’limotini ilgari suradi.