O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

voqea, vaziyat va kolliziyaning
mavjud- 
ligi To‘nyuquq bitiktoshini badiiy asar sifatida o‘rganishga imkon bera­
di. 
Voqea
- Turk xoqonligini markazlashgan davlatga aylantirish uchun 
olib borilgan sa’y-harakatlar, 
vaziyat -
xoqonlik ichidagi va xoqonlik- 
ning tashqarisidagi ijtimoiy-siyosiy harakatlar, 
kolliziya -
xoqonlikning 
dushman qabilalar va sulolalar bilan to‘qnashuvi, Turk xoqonligining 
Tan sulolasi va boshqa qabilalar bilan olib borgan jangu jadallaridir. 
To‘nyuquq o‘sha voqealaming markazida turadi, barcha voqealar, va­
ziyat To‘nyuquqqa bog‘liq ravishda yuz beradi. Kolliziya esa to‘quz 
o‘g‘uz xalqi bilan o‘g‘uz, tabg‘ach, xitoy xalqlari o‘rtasidagi dushman- 
lashuv va kurashdir. Syujetning har uchala elementi To'nyuquq bitiktos­
hida ham, boshqa bitikoshlarda ham takrorlanadi. Zotan, bitikoshlaming 
asosiy mavzui ham vatanni himoya qilish, jang lavhalari, qahramonlami 
sharaflashdan iborat.
Albatta, To‘nyuquq bitiktoshining badiiy asarga xos yana bir xusu- 
siyati - xalq maqollari va matallarining keitirilganidir. To'nyuquq biron 
voqea yoki vaziyatni baholaydi, unga munosabatini bildiradi. Masalan, 
Turk xoqonligi tang vaziyatda qolganda, To‘nyuquq Eltarish xoqonga 
shunday maslahat beradi: “Tabg‘ach, o‘g‘uz, Xitoy - bu uchovi qamal 
qilsa, qamalda qolajakmiz. Unda vujudning ichi-toshini - molu jonini 
topshirganday bo'lamiz. Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson emish, in- 
gichka yig‘in uzishga oson emish. Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan 
bahodir emish. Ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish” (To‘n.,
58

---

12-13). Vaziyatni baholashda To‘nyuquq mazkur hikmatlardan unumli 
foydalanish orqali bevosita Turk xoqoniigining imkoniyatini ko‘rsatadi 
va bu imkoniyatdan o‘z vaqtida foydalanishga xoqonni da’vat qiladi.
To‘nyuquq - mashhur lashkarboshi bo‘lish bilan birga, xoqonlik- 
ning 
mavqeini 
mustahkamlashda 
fidoyi inson ekanligini ham ko‘rsatadi. 
To‘nyuquq - xoqonning ishonchli lashkarboshisi, u mohirligi tufayli oz 
SOnli 
lashkari bilan Xitoy, o‘g‘uz va tabg‘achning ko‘p sonli lashkarini 
mag‘lub qiladi. Xonini tashlab, Xitoyga qo‘shilib ketgan o‘g‘uzlar yana 
Xoqonlikka 
qaytib keldilar.
To'nyuquq bitiktoshi, birinchi navbatda, To‘nyuquqning ijodi 
bo‘lib, uning bir asarm sifatida uqilishi lozim. Bitiktoshning maqsadi 
To‘nyuquq olib borgan janglami yoki uning xoqonlikdagi xizmatlarini 
«ronologik tarzda bayon qilishdan iborat emas, balki uning hayoti va fa- 
oliyatidagi eng muhim voqealami bayon qilishdan iborat edi. To‘nyuquq 
Vaziyatni nihoyatda to‘g‘ri fahmlaydigan, zukko, dushman tomonning 
rejalaridan yaxshi xabardor, tajribali ko‘mg (razvedkachi). U xoqonlik 
hayotidagi mayda tafsilotlarga berilmaydi. Jumladan, yuqoridagi uch 
xalqning mag'lubiyati haqidagi voqealardan keyin To‘nyuquq Turk xo- 
qonligiga yana dushmanlashgan tabg‘ach, o‘n o‘q, qirg‘iz xoqonliklari 
haqida so‘z yuritib, ulaming rejalaridan o‘quvchini xabardor qiladi:
“Tabg‘ach xoqoni dushmanimiz edi, o ‘n o‘q xoqoni ham dushmani- 
miz edi. Undan boshqa qirg‘izning qudratli xoqoni dushmanimiz bo‘ldi. 
0 ‘sha uch xoqon maslahatlashib, Oltin yish ustiga talon solaylik, depti, 
shunday maslahat qilishibdi. Sharqqa - Turk xoqoniga lashkar tortaylik, 
depti, unga qarshi lashkar tortmasa, qachon g‘azablansa, u bizni yo‘q 
qiladi, depti. Xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan, qachon 
g‘azablansa, o‘ldiradigan ko'rinadi. Uchovimiz yopirilib hujum qilaylik, 
uni yo'qotaylik, depti. Turgash xoqoni shunday depti: mening xalqim u 
yerda bo‘ladi, turk xalqi yana hayajonda depti, o‘g‘uz xalqi yana paro- 
kanda depti. 0 ‘sha gapni eshitib, tunlari uyqum kelmas edi, kunduzlari