O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

to ‘rtta dono tangrini inkor etish, Tangrining kalomini qadrlamaslik,
im at shaytonlariga topinish, ju da ко ‘p gunoh qilish.
I 0 ‘lim haq, deb e’tirof etiladi she’rda. Shu boisdan narigi dunyoda 
lladigan azoblami unutmaslik lozim. Agarda inson tangrilaming kalo- 
K ga itoat etmasa, unday insonning joyi do‘zaxdir, degan qat’iy hukm 
fipzkur she’ming mohiyatini tashkil etadi. She’r quruq pand-nasihatdan 
|>orat emas, balki do‘zaxda insonning shaytonlardan ko‘radigan azob- 
lari cheksizligidan afsus-nadomatlar ham bor. Shuning uchun she’rda
io ‘zaxda yuz beradigan fojialaming manzarasi beriladi:
73

---

Oxiri insonning o‘lmog‘i ham bor,
Qorong‘u do‘zaxga tushmog'i ham bor.
0 ‘n minglarcha shayton keladi, derlar,
0 ‘n minglarcha shayton ish ko‘rar, derlar.
Shaytonning tavsifi va tasviriga bu she’rda alohida urg‘u beriladi. 
Ana shu tavsifining o‘zi ham she’ming originalligini ta’minlaydi. Shayton 
odamzod singari emas, balki odamzodga teskari yaratilgan. 0 ‘zbek xalq 
og‘zaki ijodidagi yovuz kuchlaming tavsifiga oid mubolag‘aviy detallar, 
xalqning tasawur-tushunchalari shaytonning tavsifi uchun asos bo‘lgan, 
deb qarash mumkin. Qari shaytonning butun tanasi yung bilan qoplan- 
gan, qoshlari xuddi do‘l yog‘ayotgan paytdagi bulutga, ko‘zlari qonga 
to‘la tuvakka o‘xshaydi. Ko‘kraklari qoziqqa o‘xshaganbeo‘xshov. Bur- 
nidan qora bulut osmonga o‘rlab turadi, bo‘g‘zidan qop-qora tuman yuk- 
saladi, bag‘ri ilon bilan to‘la, barmoqlari ham katta.
Shaytonning bunday qiyofasi xalq tasavvuridagi timsollarga asoslan- 
gan. Odatda, aksariyat o'zbekxalq ertak va dostonlarida yalmog‘iz timso­
li moniylik she’rlaridagi shaytonning tavsifiga hamohangdir. Yalmog‘iz 
bilan shaytonga insonlaming bir xil munosabati shunday hamohanglikka 
sabab bo‘lgan. Maqsad - do‘zax azoblari bilan qo‘rqitishgina emas, bal­
ki moniylik oqimining mohiyatini, uning afzalligini ko‘rsatish, gunoh- 
lardan qaytarish, faqat ezgu ishlar bilan mashg'ul boMishga undash edi. 
Shuning uchun ham bu she’rda “dono inson”ga - Moniyga alohida urg‘u 
beriladi. Darvoqe, donolik - insonning o‘ta bilimdon bo‘lishidan iborat 
emas, balki Moniy ko‘rsatgan yo‘l-yo‘riqlami butun vujudiga singdirish, 
Azrua (Zervan)ni tanib-bilishdan iborat. Azoblardan qutulishning shart- 
lariyu yo‘llari ham aslida shudir.
She’rda