Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

8.9-расм. Метанни адиабатик конверсия усулида технологик оқимни 
ТКА (термик конверсия агрегати)да қиздириш орқали синтез-газни ишлаб 
чиқариш: 
1-компрессор; 
2-қиздиргич; 
3-адсорбер; 
4-КСА(қисқа 
циклли 
қиздирилмайдиган адсорбция – ҚСҚА) блоки; 5-; 6- аралаштиргич; 7-; 8-; 
9-МДЕА оралиқ аралашмасини экспанзери; 10- насадкали адсорберлар; 
11-ажратгич бўлинмаси; 12-рессивер. 
6. Иккиламчи ресурсларни ички 
утилизация 
қилиш 
даражасининг юқорилиги. Ишланган технология асосида 
синтез-газни ишлаб чиқариш учун асосий тугун сифатида юқори 
энергия кучланишига эга бўлган термик конверсия агрегати хизмат 
қилади, иссиқлик алмаштирувчи жиҳозларнинг самарали замонавий 
техник ечимларни яратиш ва биринчи навбатда микроканалли 
технологияни таъминлайди. 
Синтез-газни олиш ва қайта ишлаш бўйича ҳар бир замонавий 
технологияларда янгиланишлар мавжуддир. Россия давлатида 
―Нефткимѐсини синтез қилиш институтда‖ кутилмаган натижалар 
олинган. Биринчидан метанолни синтез қилишнинг механизмлари ва 
қонуниятларининг умумий тузилмалари қайтадан кўриб чиқилган. 
Иккинчидан, синтез-газни қайта ишлашда умуман метанол олмасдан 
оралиқдаги маҳсулотни олиш мумкин қайсики, унинг ўзини ҳам 
ѐқилғи сифатида фойдаланиш ҳамда ундан бензин олиш метанолдан 

---

304 
олишга нисбатан соддароқ бўлиши мумкин. Адабиѐтларда метанол 
CО + 2H
2 
= CH
3
ОH реакция бўйича олиниши келтирилган. Ҳақиқий 
ҳолатдаги метанол углерод икки оксидидан олинади:
CО
2 
+ 3H
2
= CH
3
ОH + H
2
О 
Бу йўналишда биринчи қадам 1975 йилда олдинга сурилган, 
саноатда метанол мис катализаторлари ѐрдамида CО дан эмас балки 
CО
2
ни гидратлаш йўли орқали реакциялаш натижасида олинган: 
метанолнинг ҳақиқий синтези: CО
2
+ 3H
2
= CH
3
ОH + H
2
О 
CО ни сув билан конверсияси: CО + H
2
О = CО
2
+ H
2
Бу жараѐнни такомиллаштиришни яна давом эттириш мумкин, 
лекин муҳандислик жиҳозлашда янги муаммолар келиб чиқади, яъни 
иссиқликни самарали чиқариб юбориш схемасини ишлаб чиқиш зарур 
бўлади. Шундай қилиб, бу янги технология яхши яратилган, шу билан 
биргаликда камроқ такамоллаштиришни талаб қилади. 
Тадқиқотчилар кутилмаганда реакция механизмини назарий 
жиҳатдан тадқиқотлаш асосида технологик ечимини топишган. 
Умуман олганда метанол олингунча бирданига реакциялаб диметил 
эфирини олиш ва кейиги босқичда бензинга ўтиш мумкин экан. Бунда 
бир вақтнинг ўзида иккита реакция олиб борилади:
CО
2
+ 3H
2
= CH
3
ОH + H
2
О 
2CH
3
ОH = CH
3
ОH
3
+ C
2
О 
Хулоса 
Ҳозирги вақтда ҳар хил компаниялар томонидан газларни 
утилизация қилиш ҳамда нефтнинг таркибидаги йўлдош газларни ва 
суюлтирилган табиий газларни олиш бўйича замонавий дастурлар 
ишлаб чиқилмоқда. Бугунги кунда машъала ва йўлдош газлар, метан 
газини қайта ишлаш асосида дунѐдаги нефть ва газ қазиб олиш билан 
шуғулланадиган бир қатор давлатларда суюлтирилган табиий газ ва 
синтетик суюқлик ѐқилғисини олиш бўйича янги технологиялар 
қўлланилмоқда ҳамда янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш 
йўлга қўйилган. 
Сўнгги йилларда нефтни қазиб олиш жараѐнидаги 
нефтнинг таркибидаги йўлдош газларни, газконденсат конларини 
ишлашда газ билан биргаликда қазиб олинадиган газконденсатни шу 
жойнинг ўзида қайта ишлаш иқтисодий ва экологик жиҳатдан долзарб 
масалалардан бири эканлиги белгиланган. Республикамизнинг бир 
қатор корхоналарида бундай муаммоларни ечимини топиш бўйича 
тадқиқотлар олиб борилмоқда. Суюлтирилган газларнинг асосий 
истеъмолчилари ҳозирги вақтда – нефткимѐ саноати ҳисобланади. 
Этан, пропан, n-бутан ҳамда газли бензин ва гексан, этилен ишлаб 

---

305 
чиқариш учун хомашѐ ҳисобланади. Бундан ташқари ундан этилли 
спирт, глицерин, этиленгликоль, дихлоретан, хлорли этил ва бошқа 
маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Бу хомашѐлар чуқур ишланганда 
ундан лаклар, эритгичлар, бўѐқлар, ювувчи воситалар, синтетик 
каучук, полиэтилен, полипропилен олинади. Бундай технологиядан 
самарали фойдаланиш учун Бухорада Қандим конлари туркумида 
газни чуқур ишлаш асосида юқоридаги маҳсулотларни олиш бўйича 
завод барпо этилмоқда. 
Япониялик олимлар ДМЕни ѐқилғи сифатида 
фойдаланиш учун газтурбинали қурилмаларни ишлаб чиқариш 
нархига нисбатан суюлтирилган газга нисбатан арзон туришини ва 
тежамкор эканлигини тадқиқот қилишган. Транспортларни ДМЕ 
ѐқилғисига 
ўтказиш 
ҳеч 
қандай 
муаммоларни 
келтириб 
чиқармаслигини исботлашган. Дунѐдаги давлатларда мотор 
ѐқилғисига бўлган талабнинг доимий ошиши, унинг сифатига бўлган 
талаб ва нефть захираларининг камайиб бориши хом ашѐларни қайта 
ишлаш 
технологиясини 
ишлаб 
чиқарувчилар 
томонидан 
такомиллаштиришнинг истиқболли йўлларини топишни талаб 
қилмоқди.