O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

смр
 
quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi. 
(5.3) 
Bu ko‗rsatkich qurilishning industrializatsiyalashganlik darajasini tavsiflaydi.
Qurilish koeffitsienti 
K
з
 
qurilish yer uchastkasidan foydalanish darajasini 
belgilaydi: 

---

~ 71 ~ 
(5.4) 
Bu yerda 
F
з
 
va
F
o
 
mos ravishda uchastkaning qurilayotgan va umumiy 
hududlari. 
Bino maydoni (k
m
) va hajmidan (k
h
) oqilona foydalinish darajasi 
k
o
va 
k
h 
(5.5) va (5.6)
 
Bu yerda 
F„
– binoning umumiy maydoni, m
2
; 
F
п
– foydali (yashash yoki ishlab 
chiqarish maydoni), m
2
;
 V – 
binoning hajmi, m
3
. 
k
m
va k
h
koeffitsientlar mos ravishda binoning umumiy maydoni yoki 
hajmining qanday qismidan bevosita mo‗jallangan vazifa uchun foydalanishni, 
xonalar (qavatlar) balandligi qanday darajada to‗g‗ri tanlanganligi va yordamchi – 
xo‗jalik xonalari to‗g‗ri loyihalanganligini ko‗rsatadi. 
Ko‗rsatkichlar tizimining mavjudligi murakkab texnik va xo‗jalik yechimlarini 
har tomonlama yetarli darajadagi aniqlik bilan baholash imkonini beradi. Biroq shu 
bilan bir qatorda bu ko‗rsatkichlar ziddiyatli jihatlarga ham egadir. Agar bir 
variantning barcha ko‗rsatkichlari boshqa variantnikidan yaxshi bo‗lsa, u holda 
masala juda oddiy bo‗ladi. Lekin afsuski, amaliyotda bunday holat, ya‘ni oddiylik 
kamdan – kam bo‗ladi. SHunday holatlar bo‗ladiki, masalan, qurilishning muddatini 
qisqartirishga ancha qimmat industrial konstruksiyalarni qo‗llash orqali erishiladi, 
ekspluatatsion sarf - xarajatlarni qisqartirishga esa ancha qimmat bo‗lgan 
materiallarni qo‗llash, issiqlikning izolyasiyasiga sarflanadigan mablag‗larni oshirish 
yo‗li bilan erishiladi, qurilishga sarflanadigan mehnat sig‗imini qisqartirish uchun esa 
mehnat unumdorligi ancha yuqori bo‗lgan va ancha qimmat turadigan mexanizmlarni 
qo‗llashga to‗g‗ri keladi. 
Bir xil bo‗lgan vaziyatlarda u yoki bu yechimlarni baholash uchun joriy 
xarajatlarning farqini hisobga olgan holda qo‗shimcha kapital mablag‗larning 
miqdorini solishtirish yoki taqqoslash etarli bo‗ladi. Masalan, variantlarning bittasi 
bo‗yicha kapital mablag‗larning miqdori boshqasinika nisbatan ko‗p K
1
K
2
, lekin 
boshqa variant bo‗yicha joriy xarajatlarning miqdori (qurilish mahsuloti tannarxi) 
ikkinchi variantnikiga nisbatan past: С
1
С
2
, bu esa qurilish vaqtida qilingan 
ortiqcha sarf-xarajatlarni bildiradi, bunday ortiqcha sarf-xarajatlar ekspluatatsiya 
jarayonida 
mahsulot 
tannarxini 
pasaytirish 
orqali 
erishiladigan 
iqtisodiy 
ko‗rsatkichlar bilan tartibli ravishda bartaraf etila boriladi, ya‘ni muntazam ravishda 
kompensatsiyalanadi. Ikkinchi variant: qurilish kam kapital mablag‗lar evaziga 
amalga oshiriladi: K
1
K
2
, lekin bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yillik 
tannarxi yuqori bo‗ladi: С
1
С
2
. 
Eng samardor variantni aniqlashda olib boriladigan hisoblashlar quyidagi 

---

~ 72 ~ 
ketma - ketlikda bajariladi: dastlab ko‗rib chiqilayotgan K
1
va K
2
variantlar bo‗yicha 
kapital mablag‗larlarning farqi aniqlanadi, bu farq birinchi variant ko‗rsatkichlarini 
ikkinchi variant ko‗rsatkichlari bilan solishtirilganda olingan birinchi variant 
bo‗yicha qo‗shimcha kapital mablag‗larni bildiradi, so‗ngra mahsulot tannarxini 
pasaytirish miqdori yoki S
1
va S
2 
ekspluatatsion xarajatlar aniqlanadi. 
Kapital 
mablag„lar o„sishining tannarx pasayishiga ko„rsatadigan ta‟siri bu pasayishning 
uni yuzaga keltiruvchi kapital mablag„larga bo„lgan nisbati bilan aniqlanadi. 
Bu 
nisbatni solishtirma iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti deb atashadi 
(E)
: 

 
 
 
 
(5.7) 
 
Bu koeffitsient qo‗shimcha kapital mablag‗lar har bir so‗miga to‗g‗ri keladigan 
mahsulot tannarxini pasaytirish evaziga erishiladigan iqtisodiy samaradorlikni 
anglatadi. Samaradorlik koeffitsienti qiymatining yo‗l qo‗yiladigan minimal 
chegaraviy oralig‗i sifatida qabul qilinadigan qiymatidan past bo‗lagn yechim 
samarasiz deb baholanadi, 
E
m
 = 
0,12 qiymat samaradorlik koeffitsientining minimal 
chegaraviy oraliq qiymati sifatida qabul qilinadi, CHetki SHimol rayonlari yoki 
ularga tenglashtirilgan rayonlarda loyihanayotgan yoki qurilayotgan ob‘yektlar uchun 
E
m
sh 
=0,08. 
Bunday shart – sharoitlarda (6,7) formula quyidagi ko‗rinishni oladi. 
(5.8)