G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
12.10-rasm. Balandlikni gorizontallar bilan tasvirlash

---

208 
H
M
= H
1
+
H
2
−H
1
l
1
+l
2
∙ l
2
yoki
H
M
= H
2
+
H
1
−H
2
l
1
+l
2
∙ l
1
(12.15)
Masalan: H
1
= 512 m; H
2
=512 m;l
1
va l
2
larni kartada o’lchash sirkul va 
ko’ndalang masshtablardan foydalanib aniqlaganda l
2
=5,8m, l
1
=2,2 m ga teng 
bo’lsa M nuqtaning absolut balandligi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. 
H
M
= 512 +
(513 − 512)
2,2 + 5,8
∙ 5,8 = 512,7 m
H
M
= 513 +
(512 − 513)
2,2 + 5,8
∙ 2,2 = 512,7m
Katta aniqlik talab etilmaganda interpolyatsiya usuli qo’llaniladi; ikkita 
gorizontal orasidagi C nuqtaning balandligi bu usulda tez va oson topiladi. Bunda M 
nuqta H
1 
va H
2
gorizontallar oralig’ining qancha qismini tashkil etishi 
interpolyatsiyalab(ko’z bilan chamalab) aniqlanadi. Kartada nuqtalarning absolyut 
balandliklari ma’lum bo’lgach, nuqtalarning nisbiy balandliklari absolyut 
balandliklarini bir-biridan ayirish yo’li bilan topiladi. Masalan: E nuqta A nuqtaga 
nisbatan 4 m balandda (514-510 m=4 m), M nuqtaE nuqtaga nisbatan 1,3m pastda 
joylashgan (512,7-514,0=1,3 m). 
 
Chiziqning nishabligi va qiyalik burchagini aniqlash. 
Topografik kartada 
chiziq nishabligi va qiyalik burchagi analitik va grafik usullarda aniqlaniladi. 
Analitik usuldan foydalanganda 
chiziq nishabligi I 
quyidagi formulaga muvofiq 
topiladi: 
i =
h
d
(12.16)
Bu yerda h-berilgan chiziqning nisbiy balandligi; u chiziq uchlarining 
absolyut balandliklarini bir-biridan ayirish yo’li bilan topiladi; d- nishabi 
aniqlanayotgan chiziqning gorizontal proyeksiyasi: u kartada o’lchanganidan keyin 
karta masshtabi bo’yicha hisoblab chiqariladi. 49-rasmda berilgan ab chiziqning 
nishabligi quyidagiga teng: 

---

209 
i =
H
b
− H
a
d
=
513 − 512
8
= 0,125 m = 12,5 %
Grafik 
usulda 
foydalanganda 
maxsus 
nomogramma 
yordamida 
aniqlanadi.Buning uchun chiziq kartada o’lchash sirkuli bilan o’lchanadi.So’ngra 
sirkulning bir uchi nomogramma asosiga, ikkinchi uchi uning egri chizig’iga 
qo’yiladi (12.11 -rasm a). Sirkulning nomogramma asosiga qoyilgan uchi 
nomogrammaning qaysi uchiga to’g’ri kelsa shu qismdagi raqam berilgan 
chiziqning nishabini bildiradi. Rasmda ko’rinishicha chiziqning nishabi 8,7 %. 
Kartada berilgan chiziqning qiyalik burchagini analitik usulda aniqlashda quyidagi 
formuladan foydalaniladi: 
tgα =
h
d
; α = ρ
h
d
. (12.17)
Rasmda berilgan ab chiziqning qiyalik burchagi quyidagiga teng: 
tgα =
1
8
= 0,125 = 7° 08
′
.
Chiziqning qiyalik burchagini grafik usulda topishda huddi chiziqning 
nishabini topishdagi singari maxsus nomogrammadan foydalaniladi (50-rasm 
b)o’lchash sirkuli chiziqning qiyalik burchagi 3
o
30’ ekanligini ko’rsatib turibdi.