O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

iqtisodiy  ta‟lim  shakllari,  metodlari,  prinsiplariga  yondashuvlar,  uning  mazmunini 
ifodalovchi  mezonlarni  tanlash,  ishlab  chiqarishni  o„z  ichiga  oluvchi  fan  tarzida  ko„rish 
mumkin. 
So‗zsiz  pedagogikaning  boshqa  qator  yo‗nalishlari,  pedagogika  tarixi,  etnopedagogika, 
pedagogik  antropologiya,  ekologik  pedagogika  va  boshqalar  ham  albatta  Iqtisodiy  tarbiya 
nazariyasining shakllanishi va rivojlanishiga ta‘sir qiladi. 
Iqtisodiy  tarbiya  nazariyasining  kelib  chiqishida  muhim  rol  o‗ynagan  fanlardan  yana  biri 
psixologiya, xususan psixologiya fanidir. 
Ayniqsa XX asrning 90-yillaridan boshlab, ekologik va iqtisodiy psixologiya bo‗yicha olib 
borilgan  tadqiqotlar  fanni  shakllanishida  muhim  ahamiyatga  ega.  Tadqiqotlar  natijasida 
shaxsning iqtisodiy jihatdan fikr yuritishi, uni shakllanishi mexanizmini tushunib yetish, anglash 
xususiyatlarini  aniqlashga  yordam  berdi.  Iqtisodiy  ta‘limni  pedagogik  jarayon  bilan  iqtisodiy 
fikrlashni  shakllanishi  jarayonini  psixologik  jihatlarini  to‗la  muvofiq  kelishini  ko‗rsatib  berdi. 
«Iqtisodiy odam»ni shakllanishiga alohida diqqat qaratildi. 
Ma‘lumki,  inson  hayotining  biologik,  sotsial,  moddiy  va  ma‘naviy  tomonlari  murakkab 
tarzda  chatishib  ketadi.  Iqtisodiyot  nazariyasi  inson  faoliyatining  asosiy  jabhasi  cheklangan 
resurslar  sharoitida  hayotiy  ne‘matlarni  ishlab  chiqarish  va  ularni  taqsimlashni  tahlil  etadi.  Bu 
jarayonda  shaxsiy  va  ijtimoiy  manfaatlar  turli-tuman  shakllarda  realizatsiya  qilinishiga  diqqat 
qaratiladi. 
Iqtisodiy  nazariya  kishilik  jamiyati  taraqqiyotini  o‗rganishga  insonni  bir  vaqtning  o‗zida 
turli-tuman ne‘matlarni ishlab chiqaruvchi hamda iste‘mol qiluvchi sifatida yondashadi. 
Bozor iqtisodiyotini oqilona individualizmga asoslanishi nazariy jihatdan tadqiqot qilinishi 
muhim  rol  o‗ynaydi.  Iqtisodiyotni  nazariy  jihatdan  o‗rganishda  inson  modeliga,  ya‘ni  ma‘lum 
sotsial-iqtisodiy  tizimda  insonning  umumiy  qiyofasi  haqida  uning  faoliyatining  turli-tuman 
motivlariga alohida ahamiyat beriladi. 
Ma‘lumki,  har  bir  fan  insonga  o‗z  tadqiqot  predmeti  nuqtai  nazaridan  yondashadi  hamda 
erishgan yutuqlari darajasi doirasida ta‘riflaydi, ma‘lumot beradi. 
Iqtisodiy  nazariya  esa  insonning  iqtisodiy  say-harakatini  tushuntirib  berishga  diqqat 
qaratadi. 
Insonni  «modellashtirish»ning  turli-tuman  yo‗nalishlarini  shartli  ravishda  to‗rt  guruhga 
ajratish  mumkin.  Ular  o‗rtasidagi  farq  birinchidan,  insonning  shaxsiy  fazilatlarini  turli-
tumanligidan,  abstraksiyalanish  darajasi  jihatidan,  ikkinchidan,  kishilar  faoliyati  amalga 
oshiriladigan iqtisodiy, siyosiy, psixologik muhitni hisobga olinishi jihatidan aniqlanadi. 
Birinchi  yo‗nalishga  ingliz  klassik  maktabi,  marjinalizm,  neoklassik  maktablari  kiradi.  Bu 
modelda asosiy diqqat inson egoist (o‗z manfaatini ko‗zlovchi) qilib yaratilganidan kelib chiqib, 

---

«iqtisodiy  odam»  harakati,  faoliyatining  bosh  motivi,  uni  harakat  qilishining  asosi  iqtisodiy 
manfaatlar,  eng  avvalo,  pul  ekanligiga  asoslanadi.  «homo  economicus»  modeliga  ko‗ra  individ 
o‗zini shunday tutadiki, natijada, u resurslar cheklanganligi, asosiysi pul daromadi cheklanganligi 
sharoitida  naflilikni,  ya‘ni  farovonlikni  maksimallashtirishga  erishadi.  XVIII  asrda  vujudga 
kelgan bu konsepsiya Hozirgi kunda yanada keng yoyildi. 
Bu  modelda  insonlarning  iqtisodiy  say-harakatlari,  tanlovi  cheklangan  resurslar  sharoitida 
minimal  xarajat  qilib,  maksimal  natijaga  erishish  uchun  intilishga  qaratilgan.  Bu  yo‗nalishning 
o‗zi  to‗la,  cheklangan,  organiq  ratsionalizm  konsepsiyalariga  bo‗linadiki,  birinchisida  odam 
faoliyat yuritishi uchun atroflicha axborotga ega va undan o‗z faoliyatida foydalanib, maksimum 
darajada natijaga erishadi deb qaraladi. 
Ikkinchi — cheklangan ratsionallikda xo‗jalik yuritish jarayonida qaror qabul qilish uchun 
axborotlar  yetarli  emas,  cheklangan.  Bunda turli  qiyinchiliklar tufayli zarur axborotlarni  to‗play 
olmaslik,  yetarli  darajada  tahlil  qila  olmaslik,  qolaversa  insonning  bilish  qobiliyati,  iqtidori 
darajasi imkon bermasligi mumkin. 
Organiq (tabiiy, uzviy) ratsionallik, ya‘ni ratsionallikning zaif shakli konsepsiyasida asosiy 
diqqat  insonning  o‗zini  tutishi,  say-harakatlarida  rasmiy  va  norasmiy  qoidalarga  rioya  qilishiga 
qaratiladi.  Tanlovning  ratsional  bo‗lishiga  yuridik  taqiqlar  yoki  an‘analar,  axloqiy  va  boshqa 
shunga  o‗xshash  taqiqlar  ta‘sir  qilishi  mumkin.  Undai  tashqari  insonlar  say-harakatiga 
noiqtisodiy omillar ta‘sir qilish mumkin. Ular kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan ortib boradi.