O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

Uchinchi  yo„nalish  hozirgi  zamon  realligini  o‗zida  aks  ettiruvchi  «iqtisodiy  odam» 
modeliiing  prinsipial  yangi  turi  bo‗lib, unga ko‗ra  tanlovda moddiy jihatga  qaraganda ma‘naviy 
ehtiyojarni qondirish asosiy o‗ringa chiqadi. 
To„rtinchi  yo„nalish  alohida  sobiq  sotsialistik  (sovet)  jamiyatidagi  «iqtisodiy  odam» 
modeli  administrativ  -  buyruqbozlikka  asoslangan  xo‗jalik  yuritish  tizimiga  xos  ravishda 
insonning  say-harakatlarini  ifodalaydi.  Bu  model  eng  avvalo,  insonning  shaxsiy  farovonligini 
ko‗zlashi tufayli uning iqtisodiy say-harakati, tanlovini ikkiga ajralishi bilan harakterlanadi. 
Bunda davlat uchun mehnat qattiq cheklashlar va mehnat natijasini davlat tomonidan tekis 
taqsimlanishiga  asoslanadi.  Shuning  uchun  boqimandalik  kayfiyati  hukm  suradi,  davlat  mulkini 
o‗g‗irlash,  tashmachilik  mavjud.  Mehnatiga,  ya‘ni  ish  joyida  bo‗lishiga  kam  bo‗lsa  ham 
kafolatlangan  haq  oladi.  Bunda  opportunistik  say-harakat  uchun  qulay  muhit  yaratiladi. 
Opportunistik  say-harakat,  tanlov  deganda  iqtisodiy  nazariyada  iqtisodiy  vijdonsizlik,  ataylab 
axborotlarni bo‗zib ko‗rsatish yoki to‗liq axborot bermaslik va boshqalar tushuniladi. Amerikalik 
iqtisodchi  O.  Uilyamson  fikricha  opportunizm  ou  «shaxsiy  manfaatlarni  ko‗zlab,  tashkilotning 
manfaatlarini realizatsiya qilishga to‗sqinlik qilish: axborotni yashirish, aldash, hiyla bilan to‗g‗ri 
yo‗ldan urish» kabilar tushuniladi
4
. 
Buyruqbozlik  iqtisodiyotida  opportunizm  insonlarni  oqilona  say-harakatini  o‗ziga  xos 
shakli  bo‗lib,  tizimning  o‗zi  halollik,  ochiqlik,  aniqlik,  iqtisodiy  subektlarning  kelajak 
faoliyatlarini  o‗zlari  oldindan  belgilab  mustaqil  ravishda  faoliyat  yuritishiga  tizimning  o‗zi  yo‗l 
bermagan. 
Ko‗zga ko‗ringan nemis olimi psixoanalitik Erix Fromm aytganidek «... aqlning funksiyasi 
yashash san‘atiga xizmat qilishdan iborat»
5
. Davlat diktati, tovar va xizmatlar defitsiti, taqchilligi 
odamlarni  sharoitga  moslashishga,  yashash  uchun  turli  yo‗llarni  o‗ylab  topishga  majbur  qilgan. 
Turli-tuman  nobozor,  bozor  iqtisodiyotiga  xos  bo‗lmagan  aloqalar,  boshqaruv  institutlari  va 
                                                 
4
 Уильямсон О. Экономические инистуты капитализма. СПб Лениздат, 1996, стр. 689. 
5
 Фромм Э. Анатомия человеческий деструктивности. М.: 1994, стр. 230. 

---

ularda qaror qabul qilishda shaxsiy mas‘uliyat va tashabbuskorlikni zimmaga olishdan  qo‗rqish, 
sustkashlik, iqtisodiy nopoklik va boshqa illatlarga moyillikni kuchaytiradi. 
Lekin shunga qaramay har bir shaxs minimal darajada sarf-xarajat qilib, maksimal natijaga 
erishishga  harakat  qilgan.  Bu  esa  insonni  doimo  iqtisodiy  ratsionallikka  erishishga  intilishini 
ko‗rsatadi. 
Bu  prinsipning  universalligi  olimlarni  uni  iqtisodiyot  nazariyasi  doirasidagina  emas,  balki 
inson  hayotining 
NOIQTISODIY 
sohalarida  ham  uning  harakati  motivlarini  tushuntirib  berishga 
harakat qilishga olib keldi. 
Ana  shunday  tadqiqotga  nihoyatda  katta  hissa  qo‗shgan  olim  Gerri  Bekker  iqtisodiyot 
sohasida Nobel mukofotini olishga sazovor bo‗lgan. U ratsional tanlov muammosi bilan bog‗liq 
holda  oilada  ixtiyor  qilingan  farzandlar  soni,  odamlar  tomonidan  jinoyat  sodir  qilish,  -  ta‘lim 
olishni  davom  ettirish  va  boshqa  shunga  o‗xshash  hodisalarga  qaror  qabul  qilish  sabablarini 
original  tarzda  izohlab  beradi
6
.  Kishilar  hayotining  noiqtisodiy  tomonlari  tahliliga  iqtisodiy 
jihatidan yondashishdan foydalanish nazariyada «iqtisodiy imperializm» nomini olgan. 
Umuman  olganda  xo‗jalik  yuritish  jarayonida  «inson  omili»ga  xos  asosiy  parametrlar  ana 
shu modellarda umumiy tarzda o‗z ifodasini topadi. Ularni bilish kishilik sivilizatsiyasining turli 
bochqichlarida  iqtisodiyotda  insonning  rolini  real  baholabgina  qolmay,  iqtisodiy  siyosat 
yuritishning optimal yo‗nalishlarini shakllantirish, qabul qilingan u yoki bu iqtisodiy qarorlarning 
oqibati qanday bo‗lishini yuksak darajada aniqlik bilan taxmin qilish imkonini beradi. 
Shunday  qilib,  individual  va  jamoa  tarzida  to‗g‗ri  qaror  qabul  qilishni  o‗rganish  uchun 
iqtisodiyotni, iqtisodiy qarashlarni o‗rganish zarur. 
Kishilik  jamiyati  taraqqiyotida,  iqtisodiy  tizimi  markazida  insonning  roli  beqiyos.  Demak, 
unga  nafaqat  iqtisodiy  ta‘lim,  balki  tarbiya  berish  zarur,  unga  ratsional  qaror  qabul  qilish 
yo‗llarini o‗rgatish lozim. Bu vazifani aynan Iqtisodiy tarbiya nazariyasi bajaradi. Shunday qilib, 
iqtisodiyot  nazariyasi  fani  Iqtisodiy  tarbiya  nazariyasi  fanini  nafaqat  shakllanishi,  balki 
rivojlanishiga  ham  katta  turtki  beradi.  Bozor  iqtisodiyotida  iqtisodiyotga  subektiv-psixologik 
yondashuv asosiy o‗ringa chiqadi. Ayniqsa, marjinal maktabning iste‘molchilar ruxi, kayfiyatini 
o‗rganish, aniq iqtisodiy vaziyatda, erkin raqobat kurashi sharoitida subektning o‗zini tutishi, say-
harakati iqtisodiy tanlov masalalari muhim ahamiyatga ega. 
Shunday qilib  Iqtisodiy tarbiya nazariyasi  yangi fan sifatida falsafa, iqtisodiyot nazariyasi, 
pedagogika,  psixologiya  fanlarining  o‗ziga  xos  integratsiyasi  sifatida  kelib  chiqadi  deb  ayta 
olamiz.