4. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda iqtisodiy ta‟lim-tarbiyaga oid
qarashlar
XIX asrning ikkinchi yarmida O‗rta Osiyoda yangi ishlab chiqarish munosabatlarining
ko‗rtaklari ko‗rina boshlagan bo‗lsa ham, xo‗jalikda kapitalizmgacha bo‗lgan munosabatlar
yetakchi o‗rinda edi. Tovar-pul munosabatlari ko‗proq ahamiyatga ega bo‗la boshladi. Avvalgi
ayrim natural soliqlar pul bilan olinadigan bo‗ldi, qishloq xo‗jaligida, ayniqsa, sug‗orish ishlarida
ozroq ko‗lamda bo‗lsa ham yollanma ishchi kuchi qo‗llana boshladi. To‗kimachilik mahsulotlari
ishlab chiqarishda xonaki sanoat vujudga keldi, xususiy korxonalar paydo bo‗ldi. Savdo
sudxo‗rlik burjuaziyasining ahamiyati oshdi. Alohida tumanlar va shaharlar o‗rtasida iqtisodiy
aloqalar mustahkamlandi.
Chor Rossiyasining O‗rta Osiyoni bosib olishi, uning Rossiya xo‗jaligining ta‘sir doirasiga
kirishiga olib keldi. O‗rta Osiyoda kapitalizm rivojlanmasligi uchun chor hukumati qo‗ygan bir
qator to‗siqlarga qaramay, kapitalistik munosabatlar asta sekinlik bilan bo‗lsa ham, Turkistonda
xo‗jalik yuritishning turli tarmoqlarini qamrab ola boshladi.
XIX asr ikkinchi yarmilariga kelib Chor Rossiyasi Turkiston mamlakatiga qarshi yurish
qilib, uni butunlay bosib oddi. O‗rta Osiyoning kapitalizm muhitiga kirishi ishlab chiqarishni
rivojlanishiga bir oz turtki bergan bo‗lsa ham, jamiyat tizimini tubdan o‗zgartira olmadi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‗rta Osiyo iqtisodiy jihatdan qoloq, ulkaning yaxshi
yerlari va ishlab chiqarish vositalari bir hovuch oksuyak hamda ruhoniy feodallarga, chor
mustamlakachilariga qarashli bo‗lib qolgan edi. O‗rta Osiyodagi millionlab mehnatkashlar ikki
tomonlama zulm ostida azob chekishi, ularning siyosiy huquqsizligi, o‗lkaning qoloqlikka yuz
tutishini yanada kuchaytirdi. Ana shu davrda bir vaqtlar musulmon olami va madaniyatining
markazlaridan biri hisoblangan Buxoroda halqning kelajagini o‗ylaydigan, taraqqiyoti haqida
qayg‗o‗rgan jamoa jadidlar harakati yuzaga keldi.
Jadidlar o‗zlarining asosiy e‘tiborlarini millatning ma‘rifatli, o‗qimishli, bilimdon va kasb-
hunarli bo‗lishiga qaratib uni dunyoning ilg‗or millati bo‗lishga chaqirdilar, aks holda, abadiy
qoloqlik iskanjasida qolishlari mumkin deya qayg‗urdilar. Jadidlar mamlakatda iqtisodiy-siyosiy,
madaniy-ma‘rifiy islohotlar o‗tkazish uchun kurashdilar. Ular taraqqiyotga ma‘rifat orqali
borilishini uning uchun esa din va ilm vosita ekanligi g‗oyasini ilgari surdilar.
Jadidlar, ya‘ni yangilik tarafdorlari ma‘rifat va ilm tizimida iqtisod ilmining millat ravnaqi
uchun ahamiyati alohida ekanligini qayta-qayta ta‘kidlaganlar.
Jadidlarning ulug‗ namoyondalaridan biri, ularning mafkurachisi bo‗lgan Abdurauf Fitrat
o‗zining «Rahbari najot» asari, «Munozara», «Hayot va hayot g‗oyasi» kabi maqolalarida
qoloqlikni tugatishning xich kimga sir emaski, islom dunyosi jahon sahnasida boshqa dindagi
halqlardan qadam ba qadam keyinda qolmoqda. Biz Turkistonliklar esa boshqa musulmonlarga
nisbatan ham ortda, sarosimalik girdobiga botib qolganmiz, - deydi Fitrat. Qoloqligimizning
sababi nimada? Bu savolga Turkistonlik donishmandlar turlicha yondashadilar. Hammadan burun
Vatan, millat taqdirini o‗ylaydiganlar buning sababini nodonlik, jaholat va kuchsizligimizda
ko‗radilar. Ikkinchi bir bahslashadigan ko‗pchilik tomon esa, qoloqligimiz sababini Olloh
irodasiga bog‗lab, «Har ne qilsa xudodan» deb sukut saqlashadi. Ollox, insonlarga din va
elchilarni yuboradi. Tarix rivojida bu dinning ta‘sir doirasi torayib qolgach, xudo Yangi din va
elchisini yuborgan. Doimo shunday bo‗lib kelgan Din nima? Din insonlarni baxt yo‗liga olib
boruvchi xudoning irodasidir, hayotning g‗oyasidir, mazmunidir. Fitrat din deganda shunchaki
xudoga ibodatni nazarda tutmaydi. U dinda ilmni, ma‘rifatni, o‗zligini anglashni, insoniylikni
ko‗radi. U hayot g‗oyasi nuqtai nazaridan qarab, jamiyatga «hech qanday foyda keltirmaydigan
odamlarni ikki guruhga bo‗ladi. Birinchilari, hayotning mazmunini ovqatlanish va uxlashda,
sharob ichmoq va shirinliklardan lazzat olmoqda ko‗rishadi. Ular inson majburiyatlari haqida
o‗ylashmaydi, hech narsaga qiziqishmaydi. Yaratguvchi bundayin kishilarga baxt ato etmaydi,
deydi Fitrat. Ikkinchilari, o‗z baxtlarini hayot g‗oyasida ko‗rishadi, lekin ular bu Dunyo baxti
uchun hech bir tadbir qilishmaydi. Bu Dunyo baxti, deyishadi ular g‗ayridinlar uchun yaratilgan,
musulmonlar uchun esa bu Dunyo do‗zaxdir, sinovdir. Fitrat fikricha, Dunyo ishlariga befarq va
narigi dunyo baxti bilan mashg‗ul bu guruh kishilari ham jamiyatga hech qanday foyda
keltirishmaydi.
Fitrat ko‗rsatadiki, agar ikki tanob hosildor yeri bor dehqon ish qurollarini va urug‗ni
bahorgi ekishga tayyorlab qo‗ymasa, hamma vaqt machitga qatnab xudodan 50 xalta bug‗doy
yetkazishni so‗rab iltijo qilsa, uning xohishi, albatta inobatga o‗tmaydi. Unga qarashli yer ham
ma‘lumki, o‗z-o‗zidan hosil bermaydi. Agar dehqon faqat dehqonchilik bilan shug‗ullanib, ibodat
qilmasa oddiy suv toshqini yoki ekinga qurt tushib ham hosil bitmasligi mumkin. Demak, dehqon
xudodan tabiatning qulay kelishini so‗ramog‗i-ibodatni bajarmog‗i hamda dehqonchilik ishlarini
ham qilmog‗i kerak. Bu fikrlar bizga tasavvuf falsafasini naqshbandchilikdagi «Dil bayoru dast
ba kor» talabini esga soladi. U kishilarni avliyolar qabrini ziyorat qilish emas, sig‗inish dargohiga
aylantirganlarini qoralaydi. Islom qabrlarga sig‗inishni man etgani unutilgan. Insoniyat Aql
rahbarligisiz saodatga erisha olmaydi. Aqlga esa ilm orqali erishiladi. Aqliy ilmlar insoniyatning
mulkidir, uning kashfiyotidir. Bu fanlar bashariyatga taalluqli, ya‘ni umuminsoniydir. Odamlar
turli din, mazhab, qavm va millatga bo‗linmasinlar, bir-birlariga birodarlardir, deb hisoblaydi
Fitrat.
U iqtisod ilmini egallashga, yoshlarimizni tijorat va savdo ishlariga o‗qitishimiz lozimligiga
da‘vat qilgan edi. U vatandoshlarga, millatdoshlarga murojaat qilib shunday deb yozgan edi:
«Sizlar o‗z farzandlaringizni tijorat maktablariga yuborib, savdo ishiga o‗qitingiz, chunki
begonalar (ya‘ni, xorijiy savdogarlar) tijorat ilmidan xabardor. Siz esa bexabarsiz».
Jadidlarning yetuk arboblaridan biri Abdulla Avloniy bo‗lib, u yoshlar tarbiyasiga, ayniqsa,
iqtisodiyot ilmini o‗rganishga alohida diqqat qaratadi. U iqtisod haqida shunday degan edi:
«iqtisod deb pul va mol kabi ne‘matlarning qadrini bilmakni aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar
o‗rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o‗rni kelganda so‗mni ayamas. Saxovatning ziddi baxillik
o‗ldigi kabi iqtisodning ziddi isrofdir...». Keltirilgan lavhada juda chuqur iqtisodiy ma‘no
yashiringan: birinchidan muallif pulni ne‘mat ya‘ni mehnat bilan yaratilgan ma‘lum qiymat,
uning ifodasi degan ilmiy fikrni bildiradi; ikkinchidan, pul tadbirkorni ishbilarmonni yoqtirishi,
faqat ana shunday kishilar qo‗lida pul, mol-dunyo ko‗payajagini uqtiradi.
Har zamonda insonning maqsadi erkin va farovon yashashdir. Ayniqsa, «bu zamonda
maqsadga yetmak uchun, - deb yozadi Abdulla Avloniy, o‗z millatiga xizmat qilmoq maqbul
bo‗lmak uchun ilm va mol lozimdir. Olamdagi millatlarning xol va kudratlari mol va
boyliklardandir. Har yerda boy millatlar og‗ip kelib, faqirlarga yengil kelib qul va asir bo‗lib
qoladir...».
Iqtisod ilmidan boxabar bo‗lgan kishilar har doim qiladigan sarf xarajatlarining samara
berishini oldindan hisob-kitob qiladilar. Olim misol keltirib aytadiki, ilmdan yaxshi xabardor
bo‗lgan amerikalik va yevropaliklar iqtisodiy bilimliklari tufayli, farovon to‗q yashaydilar. U
«Bobolarimizning bo‗lsa bo‗lar, bo‗lmasa g‗ovlab ketar» zamonlari o‗tib, o‗rniga «bilg‗on bitar,
bilmagan yutar» zamoni keldi. Amerikaliklar bir dona bug‗doy ekib, yigirma qadoq bug‗doy
olurlar. Yevropaliklar o‗zimizdan olgan besh tiyinlik paxtani ketirib, o‗zimizga 25 tiyinga
sotadilar» deb ko‗rsatadi.
Shuningdek, jadidchilik harakatining yana bir mashhur vakili Mahmudxo‗ja Behbudiy ham
xalq orasida ziyo, ma‘rifat tarqatish musulmonlardan dunyoga ochiq ko‗z bilan qarash,
zamonaviy xo‗jalik yuritish bilimini egallash, fan bilan qurollanib faollik ko‗rsatishni jon dildan
ma‘qullab, o‗zi ham bu fikrni amalga oshirish uchun faol harakat qilgan.
U o‗zining matbuot sahifalaridagi yuzlab maqolalarida yangi maorif, dunyoviy fanlarning
foydasi, komil insonning tarbiyasi, Turkiston farzandlarining yorqin istiqboli, uning kelajagi va
iqtisodiy muammolari yotadi. U nafaqat jurnalist-tadqiqotchi bo‗libgina qolmay, muharrir sifatida
hamda iqtisodni chuqur biluvchi kishi sifatida, iqtisodiy tarbiyani targ‗ib qilgan tashabbuskor
inson bo‗lgan. U «Samarqand» gazetasini (1913 yil aprel), «Oyna» jurnalini (1913 yil avgust) o‗z
mablag‗i hisobiga tashkil qiladi. Ularda millatning taraqqiyoti, kelajagi, iqtisodi, aholida iqtisodiy
tafakkurning shakllantirishning naqadar zarurligi haqida maqolalar yozdi. U Turkistonning
kelajagi uning yangi kadrlarida, mutaxassislarida deb bilar edi. Iqtisodiy taraqqiyotta erishish
uchun zamona ilmi o‗qilmog‗i, Ovrupo bozorlarida savdo qila oladigan mutaxassislar yetishib
chiqishlari zarurligini ta‘kidlagan.
«F. Xo‗jayev aytganiday «Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va bilimining kengligi jihatidan
Turkistonning o‗sha vaqtdagi jadidlaridan unga teng kela oladigan kishi bo‗lmasa kerak»
7
.
Behbudiy to‗ylardagi isrofgarchiliklarga batamom qarshi edi. U to‗ylarni bsjirim, kam
xarajat bilan o‗tkazish tarafdori edi. To‗y va ma‘rakalarga sarf qilinadigan aqchalarga Kavkaz,
Qrim, Orenburg va Qozonga usul, ta‘lim o‗rganmoq uchun bola yubormoq, bolalar uchun
tarbiyaxona ochmoq kerak va bu tarbiyaxonalar zamoniycha, ham milliy, ham diniy ruhda
bo‗lishi kerakdur, deb ko‗rsatadi (VI bob, 3-§ga qarang).
7
Avazov N. Bankalarga musulmon sarkorlari kerak duo. Mahmudxо‗ja Behbediyning iqtisodiy faoliyatiga bir
nazar// Hayot va iqtisod. №4, 1991, 64–bet.
XX asrning klassik yozuvchilaridan S.Ayniy, M.Behbudiy to‗g‗risida «O‗z moli haqida
bo‗lsin xalq moli haqida bo‗lsin, iqtisodga ko‗p rioya qilar va ijtimoiy ahvolimizning to‗zalishi
uchun iqtisodga rioya qilishni birinchi shartlardan bilar edi. Shuning uchun to‗y va a‘zalarga
bo‗laturg‗on isroflarni o‗zi butun tark qilg‗on va so‗ziga quloq solaturg‗onlarni ham tark
qildirg‗on edi («Zarafshon» gazetasi,1933 yil 25 mart)»
8
.
Behbudiy xalqqa qarata, «Behuda sarflarga ketadigan xarajatlarni ilmga sarflamoq kerakdir.
Ilm bizning omilimiz, idealimiz, murodimiz, tilagimiz va muddaomizdir. Hozir barcha kuchni ilm
olishga qaratmasak zabun bo‗lurmiz», deya xitob qiladi.
Turkiston xalqining marosimlarida ko‗p xarajatlar bo‗layotganini ko‗rib, o‗zi mufti sifatida
tashvishlanadi. Uning tashabbusi bilan Samarqandda isloh ruso‗m majlisi chaqirilib, to‗y, ta‘ziya
va boshqa marosimlar uchun tartibnoma ishdab chiqilib, hukumatdan ham ruxsat olinib,
matbuotda e‘lon qilinadi.
Turkistonning kelajagi, istiqboli milliy kadrlar tayyorlashda deb biladi. Buning uchun har
kunni g‗animat bilib, iqtisodiy va madaniy yutuqlar sari borishimiz kerakligini ta‘kidlaydi.
Ilm va iqtisod. Bu Behbudiyning bosh muammosi. Chunki hamma narsa iqtisodga borib
taqaladi. U aytganiday, «ilmlarni o‗qimoq aqcha ila bo‗lur».
Ulug‗ yozuvchimiz Oybek bu haqda to‗xtalib, o‗zining «Qutlug‗ qon» romanida O‗zbek
ziyolilarining ilg‗or vakili Abdushukur tilidan o‗zimiznipg millatdan boylar chiqishi uchun ular
iqtisod ilmini chuqur o‗rganishlari kerak, deydi. «Kaminaning g‗oyaviy hayoti shunday, yana
takrorlayman, deydi Abdushukur, milliy sarmoyani o‗z boylarimiz, musulmon boylarimiz to‗la
egallasinlar, ya‘ni Turkistonimizda tijorat o‗z boylarimiz qo‗lida bo‗lsin, bu bilan qanoatlanmay
zavod, fabrikalar qo‗rsinlar. Buning uchun ilmiy iqtisodni, ilmiy tijoratni bilgan savdogarlar
yetishishi kerak». .
Demak, mulkdor bo‗lmoq, milliy iqtisodiyotni yaratmoq, millat va Vatan ravnaqini
ta‘minlamoq uchun iqtisod ilmini egallash dolzarb masaladir. Bu masalaning dolzarbligi bizning
bugungi bozor munosabatlarini jadallik bilan shakllantirayottan davrimizning ham talabidir. Uni
amalga oshirish esa ko‗p jihatdan yoshlarga berilgan iqtisodiy ta‘lim-tarbiyaga bog‗liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |