O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi


XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda iqtisodiy ta‟lim-tarbiyaga oid



Download 1,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/185
Sana30.12.2021
Hajmi1,49 Mb.
#93353
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   185
Bog'liq
iqtisodiy tarbiya nazariyasi

4. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda iqtisodiy ta‟lim-tarbiyaga oid 
qarashlar 
 
XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  O‗rta  Osiyoda  yangi  ishlab  chiqarish  munosabatlarining 
ko‗rtaklari  ko‗rina  boshlagan  bo‗lsa  ham,  xo‗jalikda  kapitalizmgacha  bo‗lgan  munosabatlar 
yetakchi  o‗rinda  edi.  Tovar-pul  munosabatlari  ko‗proq  ahamiyatga  ega  bo‗la  boshladi.  Avvalgi 
ayrim natural soliqlar pul bilan olinadigan bo‗ldi, qishloq xo‗jaligida, ayniqsa, sug‗orish ishlarida 
ozroq ko‗lamda bo‗lsa ham yollanma ishchi kuchi qo‗llana boshladi. To‗kimachilik mahsulotlari 
ishlab  chiqarishda  xonaki  sanoat  vujudga  keldi,  xususiy  korxonalar  paydo  bo‗ldi.  Savdo 
sudxo‗rlik  burjuaziyasining  ahamiyati  oshdi.  Alohida  tumanlar  va  shaharlar  o‗rtasida  iqtisodiy 
aloqalar mustahkamlandi. 


Chor Rossiyasining O‗rta Osiyoni bosib olishi, uning Rossiya xo‗jaligining ta‘sir doirasiga 
kirishiga olib keldi. O‗rta Osiyoda kapitalizm rivojlanmasligi uchun chor hukumati qo‗ygan bir 
qator to‗siqlarga qaramay, kapitalistik munosabatlar asta sekinlik bilan bo‗lsa ham, Turkistonda 
xo‗jalik yuritishning turli tarmoqlarini qamrab ola boshladi. 
XIX  asr  ikkinchi  yarmilariga  kelib  Chor  Rossiyasi  Turkiston  mamlakatiga  qarshi  yurish 
qilib,  uni  butunlay  bosib  oddi.  O‗rta  Osiyoning  kapitalizm  muhitiga  kirishi  ishlab  chiqarishni 
rivojlanishiga bir oz turtki bergan bo‗lsa ham, jamiyat tizimini tubdan o‗zgartira olmadi. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‗rta Osiyo iqtisodiy jihatdan qoloq, ulkaning  yaxshi 
yerlari  va  ishlab  chiqarish  vositalari  bir  hovuch  oksuyak  hamda  ruhoniy  feodallarga,  chor 
mustamlakachilariga  qarashli  bo‗lib  qolgan  edi.  O‗rta  Osiyodagi  millionlab  mehnatkashlar  ikki 
tomonlama  zulm  ostida  azob  chekishi,  ularning  siyosiy  huquqsizligi,  o‗lkaning  qoloqlikka  yuz 
tutishini  yanada  kuchaytirdi.  Ana  shu  davrda  bir  vaqtlar  musulmon  olami  va  madaniyatining 
markazlaridan  biri  hisoblangan  Buxoroda  halqning  kelajagini  o‗ylaydigan,  taraqqiyoti  haqida 
qayg‗o‗rgan jamoa jadidlar harakati yuzaga keldi. 
Jadidlar o‗zlarining asosiy e‘tiborlarini millatning ma‘rifatli, o‗qimishli, bilimdon va kasb-
hunarli  bo‗lishiga  qaratib  uni  dunyoning  ilg‗or  millati  bo‗lishga  chaqirdilar,  aks  holda,  abadiy 
qoloqlik iskanjasida qolishlari mumkin deya qayg‗urdilar. Jadidlar mamlakatda iqtisodiy-siyosiy, 
madaniy-ma‘rifiy  islohotlar  o‗tkazish  uchun  kurashdilar.  Ular  taraqqiyotga  ma‘rifat  orqali 
borilishini uning uchun esa din va ilm vosita ekanligi g‗oyasini ilgari surdilar. 
Jadidlar, ya‘ni yangilik tarafdorlari ma‘rifat va ilm tizimida iqtisod ilmining millat ravnaqi 
uchun ahamiyati alohida ekanligini qayta-qayta ta‘kidlaganlar. 
Jadidlarning  ulug‗  namoyondalaridan  biri,  ularning  mafkurachisi  bo‗lgan  Abdurauf  Fitrat 
o‗zining  «Rahbari  najot»  asari,  «Munozara»,  «Hayot  va  hayot  g‗oyasi»  kabi  maqolalarida 
qoloqlikni  tugatishning  xich  kimga  sir  emaski,  islom  dunyosi  jahon  sahnasida  boshqa  dindagi 
halqlardan  qadam  ba  qadam  keyinda  qolmoqda.  Biz  Turkistonliklar  esa  boshqa  musulmonlarga 
nisbatan  ham  ortda,  sarosimalik  girdobiga  botib  qolganmiz,  -  deydi  Fitrat.  Qoloqligimizning 
sababi nimada? Bu savolga Turkistonlik donishmandlar turlicha yondashadilar. Hammadan burun 
Vatan,  millat  taqdirini  o‗ylaydiganlar  buning  sababini  nodonlik,  jaholat  va  kuchsizligimizda 
ko‗radilar.  Ikkinchi  bir  bahslashadigan  ko‗pchilik  tomon  esa,  qoloqligimiz  sababini  Olloh 
irodasiga  bog‗lab,  «Har  ne  qilsa  xudodan»  deb  sukut  saqlashadi.  Ollox,  insonlarga  din  va 
elchilarni  yuboradi.  Tarix  rivojida  bu  dinning  ta‘sir  doirasi  torayib  qolgach,  xudo  Yangi  din  va 
elchisini  yuborgan.  Doimo  shunday  bo‗lib  kelgan  Din  nima?  Din  insonlarni  baxt  yo‗liga  olib 
boruvchi  xudoning  irodasidir,  hayotning  g‗oyasidir,  mazmunidir.  Fitrat  din  deganda  shunchaki 
xudoga  ibodatni  nazarda  tutmaydi.  U  dinda  ilmni,  ma‘rifatni,  o‗zligini  anglashni,  insoniylikni 
ko‗radi. U hayot g‗oyasi nuqtai nazaridan qarab, jamiyatga «hech qanday foyda keltirmaydigan 
odamlarni  ikki  guruhga  bo‗ladi.  Birinchilari,  hayotning  mazmunini  ovqatlanish  va  uxlashda, 
sharob  ichmoq  va  shirinliklardan  lazzat  olmoqda  ko‗rishadi.  Ular  inson  majburiyatlari  haqida 
o‗ylashmaydi,  hech  narsaga  qiziqishmaydi.  Yaratguvchi  bundayin  kishilarga  baxt  ato  etmaydi, 
deydi  Fitrat.  Ikkinchilari,  o‗z  baxtlarini  hayot  g‗oyasida  ko‗rishadi,  lekin  ular  bu  Dunyo  baxti 
uchun hech bir tadbir qilishmaydi. Bu Dunyo baxti, deyishadi ular g‗ayridinlar uchun yaratilgan, 
musulmonlar uchun esa bu Dunyo do‗zaxdir, sinovdir. Fitrat fikricha, Dunyo ishlariga befarq va 
narigi  dunyo  baxti  bilan  mashg‗ul  bu  guruh  kishilari  ham  jamiyatga  hech  qanday  foyda 
keltirishmaydi. 
Fitrat  ko‗rsatadiki,  agar  ikki  tanob  hosildor  yeri  bor  dehqon  ish  qurollarini  va  urug‗ni 
bahorgi  ekishga  tayyorlab  qo‗ymasa,  hamma  vaqt  machitga  qatnab  xudodan  50  xalta  bug‗doy 
yetkazishni so‗rab iltijo  qilsa, uning xohishi,  albatta inobatga o‗tmaydi.  Unga qarashli  yer ham 
ma‘lumki, o‗z-o‗zidan hosil bermaydi. Agar dehqon faqat dehqonchilik bilan shug‗ullanib, ibodat 
qilmasa oddiy suv toshqini yoki ekinga qurt tushib ham hosil bitmasligi mumkin. Demak, dehqon 
xudodan tabiatning qulay kelishini so‗ramog‗i-ibodatni bajarmog‗i hamda dehqonchilik ishlarini 
ham qilmog‗i kerak. Bu fikrlar bizga tasavvuf falsafasini naqshbandchilikdagi  «Dil bayoru dast 
ba kor» talabini esga soladi. U kishilarni avliyolar qabrini ziyorat qilish emas, sig‗inish dargohiga 
aylantirganlarini  qoralaydi.  Islom  qabrlarga  sig‗inishni  man  etgani  unutilgan.  Insoniyat  Aql 


rahbarligisiz saodatga erisha olmaydi. Aqlga esa ilm orqali erishiladi. Aqliy ilmlar insoniyatning 
mulkidir,  uning  kashfiyotidir.  Bu  fanlar  bashariyatga  taalluqli,  ya‘ni  umuminsoniydir.  Odamlar 
turli  din,  mazhab,  qavm  va  millatga  bo‗linmasinlar,  bir-birlariga  birodarlardir,  deb  hisoblaydi 
Fitrat. 
U iqtisod ilmini egallashga, yoshlarimizni tijorat va savdo ishlariga o‗qitishimiz lozimligiga 
da‘vat  qilgan  edi.  U  vatandoshlarga,  millatdoshlarga  murojaat  qilib  shunday  deb  yozgan  edi: 
«Sizlar  o‗z  farzandlaringizni  tijorat  maktablariga  yuborib,  savdo  ishiga  o‗qitingiz,  chunki 
begonalar (ya‘ni, xorijiy savdogarlar) tijorat ilmidan xabardor. Siz esa bexabarsiz». 
Jadidlarning yetuk arboblaridan biri Abdulla Avloniy bo‗lib, u yoshlar tarbiyasiga, ayniqsa, 
iqtisodiyot  ilmini  o‗rganishga  alohida  diqqat  qaratadi.  U  iqtisod  haqida  shunday  degan  edi: 
«iqtisod deb pul va mol kabi ne‘matlarning qadrini bilmakni aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar 
o‗rinsiz  yerga  bir  tiyin  sarf  qilmas,  o‗rni  kelganda  so‗mni  ayamas.  Saxovatning  ziddi  baxillik 
o‗ldigi  kabi  iqtisodning  ziddi  isrofdir...».  Keltirilgan  lavhada  juda  chuqur  iqtisodiy  ma‘no 
yashiringan:  birinchidan  muallif  pulni  ne‘mat  ya‘ni  mehnat  bilan  yaratilgan  ma‘lum  qiymat, 
uning  ifodasi  degan  ilmiy  fikrni  bildiradi;  ikkinchidan,  pul  tadbirkorni  ishbilarmonni  yoqtirishi, 
faqat ana shunday kishilar qo‗lida pul, mol-dunyo ko‗payajagini uqtiradi. 
Har  zamonda  insonning  maqsadi  erkin  va  farovon  yashashdir.  Ayniqsa,  «bu  zamonda 
maqsadga  yetmak  uchun,  -  deb  yozadi  Abdulla  Avloniy,  o‗z  millatiga  xizmat  qilmoq  maqbul 
bo‗lmak  uchun  ilm  va  mol  lozimdir.  Olamdagi  millatlarning  xol  va  kudratlari  mol  va 
boyliklardandir.  Har    yerda  boy  millatlar  og‗ip  kelib,  faqirlarga  yengil  kelib  qul  va  asir  bo‗lib 
qoladir...». 
Iqtisod  ilmidan  boxabar  bo‗lgan  kishilar  har  doim  qiladigan  sarf  xarajatlarining  samara 
berishini  oldindan  hisob-kitob  qiladilar.  Olim  misol  keltirib  aytadiki,  ilmdan  yaxshi  xabardor 
bo‗lgan  amerikalik  va  yevropaliklar  iqtisodiy  bilimliklari  tufayli,  farovon  to‗q  yashaydilar.  U 
«Bobolarimizning bo‗lsa bo‗lar, bo‗lmasa g‗ovlab ketar» zamonlari o‗tib, o‗rniga «bilg‗on bitar, 
bilmagan  yutar»  zamoni  keldi.  Amerikaliklar  bir  dona  bug‗doy  ekib,  yigirma  qadoq  bug‗doy 
olurlar.  Yevropaliklar  o‗zimizdan  olgan  besh  tiyinlik  paxtani  ketirib,  o‗zimizga  25  tiyinga 
sotadilar» deb ko‗rsatadi. 
Shuningdek, jadidchilik harakatining yana bir mashhur vakili Mahmudxo‗ja Behbudiy ham 
xalq  orasida  ziyo,  ma‘rifat  tarqatish  musulmonlardan  dunyoga  ochiq  ko‗z  bilan  qarash, 
zamonaviy xo‗jalik yuritish bilimini egallash, fan bilan qurollanib faollik ko‗rsatishni jon dildan 
ma‘qullab, o‗zi ham bu fikrni amalga oshirish uchun faol harakat qilgan. 
U o‗zining matbuot sahifalaridagi  yuzlab maqolalarida  yangi  maorif, dunyoviy  fanlarning 
foydasi,  komil  insonning  tarbiyasi,  Turkiston  farzandlarining  yorqin  istiqboli,  uning  kelajagi  va 
iqtisodiy muammolari yotadi. U nafaqat jurnalist-tadqiqotchi bo‗libgina qolmay, muharrir sifatida 
hamda  iqtisodni  chuqur  biluvchi  kishi  sifatida,  iqtisodiy  tarbiyani  targ‗ib  qilgan  tashabbuskor 
inson bo‗lgan. U «Samarqand» gazetasini (1913 yil aprel), «Oyna» jurnalini (1913 yil avgust) o‗z 
mablag‗i hisobiga tashkil qiladi. Ularda millatning taraqqiyoti, kelajagi, iqtisodi, aholida iqtisodiy 
tafakkurning  shakllantirishning  naqadar  zarurligi  haqida  maqolalar  yozdi.  U  Turkistonning 
kelajagi  uning  yangi  kadrlarida,  mutaxassislarida  deb  bilar  edi.  Iqtisodiy  taraqqiyotta  erishish 
uchun  zamona  ilmi  o‗qilmog‗i,  Ovrupo  bozorlarida  savdo  qila  oladigan  mutaxassislar  yetishib 
chiqishlari zarurligini ta‘kidlagan. 
«F.  Xo‗jayev  aytganiday  «Siyosiy,  ijtimoiy  faoliyati  va  bilimining  kengligi  jihatidan 
Turkistonning o‗sha vaqtdagi jadidlaridan unga teng kela oladigan kishi bo‗lmasa kerak»
 7

Behbudiy  to‗ylardagi  isrofgarchiliklarga  batamom  qarshi  edi.  U  to‗ylarni  bsjirim,  kam 
xarajat  bilan  o‗tkazish  tarafdori  edi.  To‗y  va  ma‘rakalarga  sarf  qilinadigan  aqchalarga  Kavkaz, 
Qrim,  Orenburg  va  Qozonga  usul,  ta‘lim  o‗rganmoq  uchun  bola  yubormoq,  bolalar  uchun 
tarbiyaxona  ochmoq  kerak  va  bu  tarbiyaxonalar  zamoniycha,  ham  milliy,  ham  diniy  ruhda 
bo‗lishi kerakdur, deb ko‗rsatadi (VI bob, 3-§ga qarang). 
                                                 
7
  Avazov  N.  Bankalarga  musulmon  sarkorlari  kerak  duo.  Mahmudxо‗ja  Behbediyning  iqtisodiy  faoliyatiga  bir 
nazar// Hayot va iqtisod. №4, 1991, 64–bet. 


XX  asrning  klassik  yozuvchilaridan  S.Ayniy,  M.Behbudiy  to‗g‗risida  «O‗z  moli  haqida 
bo‗lsin xalq moli haqida bo‗lsin, iqtisodga ko‗p rioya qilar va ijtimoiy ahvolimizning to‗zalishi 
uchun  iqtisodga  rioya  qilishni  birinchi  shartlardan  bilar  edi.  Shuning  uchun  to‗y  va  a‘zalarga 
bo‗laturg‗on  isroflarni  o‗zi  butun  tark  qilg‗on  va  so‗ziga  quloq  solaturg‗onlarni  ham  tark 
qildirg‗on edi («Zarafshon» gazetasi,1933 yil 25 mart)»
 8

Behbudiy xalqqa qarata, «Behuda sarflarga ketadigan xarajatlarni ilmga sarflamoq kerakdir. 
Ilm bizning omilimiz, idealimiz, murodimiz, tilagimiz va muddaomizdir. Hozir barcha kuchni ilm 
olishga qaratmasak zabun bo‗lurmiz», deya xitob qiladi. 
Turkiston xalqining marosimlarida ko‗p xarajatlar bo‗layotganini ko‗rib, o‗zi mufti sifatida 
tashvishlanadi. Uning tashabbusi bilan Samarqandda isloh ruso‗m majlisi chaqirilib, to‗y, ta‘ziya 
va  boshqa  marosimlar  uchun  tartibnoma  ishdab  chiqilib,  hukumatdan  ham  ruxsat  olinib, 
matbuotda e‘lon qilinadi. 
Turkistonning  kelajagi,  istiqboli  milliy  kadrlar  tayyorlashda  deb  biladi.  Buning  uchun  har 
kunni g‗animat bilib, iqtisodiy va madaniy yutuqlar sari borishimiz kerakligini ta‘kidlaydi. 
Ilm  va  iqtisod.  Bu  Behbudiyning  bosh  muammosi.  Chunki  hamma  narsa  iqtisodga  borib 
taqaladi. U aytganiday, «ilmlarni o‗qimoq aqcha ila bo‗lur». 
Ulug‗  yozuvchimiz  Oybek  bu  haqda  to‗xtalib,  o‗zining  «Qutlug‗  qon»  romanida  O‗zbek 
ziyolilarining  ilg‗or  vakili  Abdushukur  tilidan  o‗zimiznipg  millatdan  boylar  chiqishi  uchun  ular 
iqtisod  ilmini  chuqur  o‗rganishlari  kerak,  deydi.  «Kaminaning  g‗oyaviy  hayoti  shunday,  yana 
takrorlayman,  deydi  Abdushukur,  milliy  sarmoyani  o‗z  boylarimiz,  musulmon  boylarimiz  to‗la 
egallasinlar,  ya‘ni Turkistonimizda tijorat o‗z boylarimiz qo‗lida bo‗lsin, bu bilan qanoatlanmay 
zavod,  fabrikalar  qo‗rsinlar.  Buning  uchun  ilmiy  iqtisodni,  ilmiy  tijoratni  bilgan  savdogarlar 
yetishishi kerak».   . 
Demak,  mulkdor  bo‗lmoq,  milliy  iqtisodiyotni  yaratmoq,  millat  va  Vatan  ravnaqini 
ta‘minlamoq uchun iqtisod ilmini egallash dolzarb masaladir. Bu masalaning dolzarbligi bizning 
bugungi bozor munosabatlarini jadallik bilan shakllantirayottan davrimizning  ham talabidir. Uni 
amalga oshirish esa ko‗p jihatdan yoshlarga berilgan iqtisodiy ta‘lim-tarbiyaga bog‗liq. 
 

Download 1,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish