3. IX-XV asrlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlari asarlarida iqtisodiy ta‟lim-
tarbiyaning tutgan o„rni
Buyuk allomalarimiz islom qonun qoidalarini asos qilgan holda yaratgan asarlarida
e‘tiborni insonnning boylikka, mol-mulkka bo‗lgan munosabatini shakllantirishda, inson
iqtisodiy tafakkurini, iqtisodiy ta‘lim-tarbiyani shakllantirishi asosiy dasturi sifatida o‗z asarlarida
foydalanishgan. Inson hayotida moddiy ne‘matning, boylikning rolini tushunarli, sodda tilda
tushuntirib berishga harakat qilishgan, xususan, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn
Sino, Yusuf Xos Xojib, Amir Temur, Alisher Navoiy va boshqa allomalarimiz yaratgan
asarlaridagi g‗oyalar Iqtisodiy tarbiya nazariyasining manbalari, o‗rganish obektlari bo‗la oladi.
Buyuk daho, Aristoteldan so‗ng «ikkinchi muallim» deb nom qozongan Abu Nasr Forobiy
o‗z hayotida ta‘lim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat bergan. Moddiy ehtiyojlarning ahamiyati,
kishilik jamiyati taraqqiyotida uning rolini ko‗rsatib, mulkchilik va mulkdor bo‗lish xosiyati,
xarajat va taqsimot to‗g‗risida qator muhim fikrlarni bildirgan. Ilm olishning zaruriyati, ta‘lim-
tarbiya berish metodlariga alohida diqqat qaratgan.
Buyuk allomalarimizdan Abu Rayhon Beruniyning mehnat va hunar to‗g‗risidagi qarashlari
bugungi kun uchun ham ahamiyatini yo‗qotmagan. U yashagan davrda Xorazm va O‗rta Osiyo
xalqlarining iqtisodiy va ma‘naviy hayotida kishilik ehtiyojlarini paydo bo‗lishi va uni qondirish
asoslari, mehnat va hunarga munosabatlari uyg‗unlashib ketadi. Uning fikriga ko‗ra kishilar
o‗zlarining zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda yashash va ishlashga
majburdirlar. U davlatning paydo bo‗lishini ham ehtiyojdan deb hisoblaydi. Barcha qimmatli
narsalar inson mehnati bilan yaratiladi. Insonning qadr-qimmati uning avlod-ajdodlarining Kim
bo‗lganligi bilan emas, balki uning mehnati bilan belgilanadi.
Har bir zamonning o‗ziga xos odatlari bor. Unga hamma rioya qilishi kerak, aks holda
nizom va bir xillik yo‗qolsa, tartib ham yo‗q bo‗ladi. Beruniy so‗zlari bilan aytganda inson
yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson mehnati bilan ulug‗. Kishilik jamiyatining asl
tarixi ham mehnatdan boshlangan. Bilimlarni egallash va hunar o‗rganish uchun ham mehnat
qilish zarur. U mehnatni turlarga ajratib, ularning har biri talab va ehtiyojlar asosida vujudga
kelgan deydi. U barcha insonlar uchun foydali mehnat muvofiq ravishda taqdirlanishi lozim
deydi. Abu Rayxon Beruniy inson ehtiyojini faqat pul, mol-dunyo bilan emas, balki mehnat,
izlanish, yaratish, qurish, bunyod qilish, ilm olish, bilish orqali qondirish lozimligini ta‘kidlaydi.
Abu Ali ibn Sino o‗zining buyuk «Tib qonunlari» asarida iqtisodiy tarbiya haqida so‗z
yuritib, bola tarbiyasida mehnatning ahamiyatiga alohida urg‗u beradi. Barcha boyliklar halol
mehnat bilan orttirilishi, ota-onalar o‗z farzandlarini kasb-hunarga o‗rgatishi va undan olingan
daromad orqali halol yashash kerakligini aytadi. «Agar oila boshlig‗i, deydi ibn Sino, tajribasizlik
yoki nohaqlik qilsa, u oila a‘zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va uning oqibatida bundanda
yomon natijalar kelib chiqadi». Uning fikricha, bola tarbiyasi yaxshi yo‗lga qo‗yilsa, oila baxtli
bo‗ladi. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi.
Mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‗zining «Qutadg‗u bilig» asarida bola tarbiyasi haqida
to‗xtalib shunday yozadi: «Farzand qanchalik bilimli, aqlli-hushli bo‗lsa, iqtisodni yaxshi
o‗zlashtirsa, ota-onaning yuzi shunchalik yorug‗ bo‗ladi».
U bola tarbiyasida otaning mas‘uliyatiga alohida e‘tibor beradi. «Kimning o‗g‗il-qizida
bo‗lsa, - deb yozadi muallif, unga uning o‗zi mungli yig‗laydi. Ota bolani kichikligida bebosh
qilib qo‗ysa, bolada gunoh yo‗q, barcha gunoh oilaning o‗zida. O‗g‗il-qizning xulq-atvori
yaramas bo‗lsa, bu yaramas ishni ota qilgan bo‗ladi. Ota bolalarini nazorat qilib, turli hunarlar
o‗rgatsa, ular ulgaygach, o‗g‗il-qizim bor deb sevinadi». Ulug‗ bobokolonimiz ta‘kidlaganidek,
farzandlarimizga kasb-hunar va zamonaviy bilimlarni o‗rgatishimiz kerak. Toki ular o‗zlari
qiziqqan kasb va hunarni o‗rganib, hayotdan ta‘lim olib, bilimdon bo‗lsinlar, chinakam insoniy
go‗zallikka erishsinlar, boqimandalikka, yalqovlikka, o‗g‗irlik va harom-harish ishlarga
o‗rganmasinlar.
Ammo kasb-hunardan dunyoda faqat boylik va mol-dunyo to‗plash uchun emas ezgulik va
vatan taraqqiyoti uchun foydalanish kerak. Demak, boylik ham hunar egalariga va bilimdon-
tadbirkorlarga munosibdir. Ammo ba‘zi davlatmand odamlarning nodonligi va ma‘naviyati
qashshoqligini ko‗zatib hayron qolasan, kishi. Bilimli boyligini ezgulik, bilimsiz esa yomonlik
uchun sarflaydi. Insonning vazifasi yaxshilik yaratishdan iborat bo‗lishi zarur. Mutafakkir
yaxshilik va ezgulik chinakam insonlarning olijanob fazilatidir, degan xulosaga keladi. U «agar
dunyoda yaxshi kishilar bo‗lmaganida edi, haqiqiy insoniylik ham bo‗lmas edi», degan falsafiy
xulosani e‘tirof etadi.
Iqtisodiy tarbiya nazariyasida Temur va temuriylar davridagi iqtisodiy ta‘lim-tarbiya ham
o‗ziga xos o‗rin tutadi. Amir Temur va uning avlodlari davrida markazlashgan davlat barpo etildi.
Iqtisodiyotni barcha sohalarida (hunarmandchilik, qurilish, qishloq xo‗jaligi va ayniqsa, savdoda)
muhim yutuqlar qo‗lga kiritildi. Bunga to‗g‗ri tanlab olingan iqtisodiy g‗oyalar va iqtisodiy
siyosat yordam berdi. Amir Temur davlat va iqtisodiyotni boshqarishda o‗ziga xos maktab
yaratdi. Sohibqiron davlatida devoni bo‗zruk (Bosh vazir)dan tashqari har bir viloyatda devon
deyiluvchi boshqarma bo‗lgan. U davlatning butkul ishlarini: soliq yig‗ish, tartib saqlashni,
ijtimoiy binolar, bozorlar, hammomlar, yo‗llar, suv inshootlari tarmoqlarini nazorat qilardi.
Halqning hulq-axloqi ko‗zatib turiladi. Uning xodimlari vaqti-vaqti bilan, suroq, tekshirish,
taftish va tergov ishlari olib borishardi. Ayniqsa, toshu tarozu to‗g‗riligini odil baho, tekshirilgan,
qallob va tovlamachilar qa‘tiy jazolangan, eng muhimi bu ish to‗ppa to‗g‗ri bozorda, halq, oldida
amalga oshirilgan. Savdogarlarga olib kelingan mol ustiga 10 % narx qo‗yish mumkin bo‗lgan.
Temur saltanatini idora qilish uchun turli vazirlar faoliyat ko‗rsatgan. Shunday vazirlardan
birinchisiga - yer soliqlari, boj, o‗lpon soliq undirish hamda mirshablik yumushlarini boshqarish
yuklatilgan. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni hal qilgan,
viloyatlarda olingan hosil, soliq o‗lponlarini taqsimlagan.
Ikkinchi vazir - sipox vazir hisoblanib, sipoxiylarning maoshlari va ular bilan bog‗liq
ishlarni boshqargan.
Uchinchi vazir - esa egasiz qolgan, o‗lib ketgan kishiilar va qochoqlarga tegishli mollarni,
kelib ketayotgan, savdogar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvasini
boshqarib, ularning barchasidan tuplangan daromadlarni omonat tarzida saqlagan. Agar g‗oyib
bo‗lganlar va vafot etganlarning mol-mulki bo‗lsa, ularni o‗z me‘rosxo‗rlariga topshirgan.
To‗rtinchi vazir - saltanat ishlarini yurituvchi vazir bo‗lib, u saltanatdagi jami idoralarning
kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan xarajat, hatto otxona va saroydagi boshqa jonzotlarga
qilingan xarajatlardan ogoh bo‗lib borgan. Vazirlar devonbegiga bo‗ysungan.
Temo‗rning hislatlaridan biri shu ediki, u biror masalani hal etishdan oldin shu sohaning
bilimdon olimlari bilan maslahatlashar, so‗ng asosiy qaror qabul qilar edi.
Amir Temo‗rning davlatni boshqarishda yana bir yo‗nalishi u vaqti-vaqti bilan so‗roq,
tekshirish, taftish, tergov o‗tkazib turgan.
O‗z amalini suiste‘mol qilish, poraxo‗rlik, doimiy ichkilik, maishiy bo‗zuqlik kabilar og‗ir
gunoh hisoblanib, qattiq jazolangan. U bunday paytlarda o‗zini ham, o‗g‗il va nabiralarini ham,
qarindosh urug‗larini ham ayab o‗tirmagan. U o‗z davlat ishlarida mustahkam, qat‘iy, barqaror
turgan.
«Temur to‗zuklarida» shunday deyilgan: Menga bo‗ysungan yangi davlatlarda xurmatga
loyiq odamlarga hurmat ko‗rsatdim. Men payg‗ambar avlodlariga, qonun targ‗ibotchilariga,
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk hurmatda bo‗ldim, ularga nafaqa belgiladim. Bu
mamlakatlarning badavlat kishilari mening og‗aynimdek, yetim yesir va kambag‗allari esa
bolalarimdek bo‗lib qoldi. Mag‗lub bo‗lgan mamlakat qo‗shinlari mening qo‗shinlarimga
qo‗shilardi. Men bu mamlakatlarda halq hurmatini qozonishga harakat qildim. Shunga
qaramasdan fuqaroni qo‗rqinch va umid orasida saqladim. Yaxshilarga ular qaysi millatdan
bo‗lishlaridan qa‘tiy nazar men yaxshilik qildim. G‗arazli kishilar va sotqinlar esa mening
davlatimdan quvildi. Menga tobe mamlakatlarda adolat eshiklari ochiq edi. Mag‗lub bo‗lgan
davlat hokimlarini o‗z vazifasida qoldirdim. Unga maqtovlar yog‗dirdim va shundan so‗ng
ularning to‗g‗riligiga hamda sodiqligiga to‗la umid bog‗lardim. Biroq ba‘zi qaysarlari shosha-
pisha o‗zini-o‗zi to‗rga tushirar edi. Bunday hollarda men uningo‗rniga adolatli odamni
tayinlardim.
Men o‗lkalardagi yo‗llarning xavfli bo‗lishini istamasdim. Shaharlarga va shahar
maxallalariga maxsus odamlar qo‗ydirdim; ular xalqning va askarlarning xavfsizligi ustida ish
olib borardi. U joyda sodir bo‗lgan barcha javobgarlik uning bo‗yniga tushardi.
Yo‗lovchilar xavfsizligini ta‘minlash va qo‗nib o‗tishga manzilgoh qurdirdim; qulaylik
yaratish uchun katta yo‗llarga soqchilar qo‗yildi. Soqchilar yo‗lovchilarning har bir narsasi uchun
javobgar edilar. Illy sababdan sayyohatchilar va savdogarlar ulardan o‗z mollariga soqchnlik
qilishni talab eta olardilar.
Shubhali va niyati bo‗zuq kishilarning ayblashlari hamda to‗hmatlari bilan fuqarolarga jazo
berish qozilarga qat‘iyan man etilgai edi. Ammo biror shaxsning gunohi to‗rtta dalil bilan isbot
qilinsa, u kishiga qilgan aybiga qarab jazo berilar yoki jarima solinardi.
Barcha ishlarda bu ishlar qaysi o‗lka xaqiga taalluqli bo‗lmasin hokimlarning adolat
tomonida qattiq turishlariga buyruq berilgan. Qashshoqlikni tugatish maqsadida boshpanalar
tashkil qildimki, kambag‗allar ulardan nafaqa olib turdilar.
Bundan tashqari, Temo‗rning soliqlar haqidagi qoidasi juda muhim ahamiyatga egadir.
Temur yozadi, «Soliq yig‗ishda xalqni og‗ir ahvolga solishdan yoki o‗lkani qashshoqlikka
tushirib qo‗yishdan ehtiyot bo‗lish zarur. Negaki, xalqni xonavayron qilish davlat xazinasining
kambag‗allashishiga olib keladi, xazinaning bequvvatligi harbiy kuchlarning tarqoqlanishiga bu
esa o‗z navbatida, hokimiyatning kuchsizlanishiga olib keladi».
Temur Islomga tayanib, musulmon dinining nufuz-e‘tiboridan foydalandi va o‗z davlatini
mustahkamlash maqsadida boshqa dinlardan ham foydalanishga intildi.
Temur davrida yirik shaharda masjid va madrasalar qurilib, ularda diniy ta‘limot asosida
islom, aro‗z, ilmi bayon, mantiq, tarix, geografiya kabi gumanitar fanlardan tashqari falakiyot,
tabbiyot kabi aniq fanlar ham o‗qitiladi. Ta‘limda sharhlab o‗qish, mustaqil mutolaa, munozara,
suxbat usullari qo‗llanilgan. Talabalar arab, fors, turkiy tillarda yozilgan asarlarni shu usullarda
o‗qib, o‗rganganlar. Jamiyatdagi o‗rnatilgan tartib-qoidalarga ko‗ra insonlarda iqtisodiy fikr
yuritish tarzi shakllanadiki, u o‗z navbatida mamlakatni yanada rivojlanishiga ta‘sir ko‗rsatadi.
Iqtisodiy ta‘lim-tarbiya masalalarida buyuk bobokalonlarimizdan A.Navoiy o‗ziga xos
alohida o‗rin tutadi. Uning iqtisodiy g‗oyalari ―Hamsa‖, ―Mahbub ul-qulub‖ va boshqa asarlarida
o‗z ifodasini topgan. Uning fikricha, mehnat – jamiyatning asosiy belgisi, uni ishlab
chiqaruvchilar rivojlantiradi. Shuning uchun ularga ortiqcha soliqlar solinmasligi, savdo-
sotiqning rivajlanishi uchun bozorshlarda mahsulotlar bahosi meyorida bo‗lishini ta‘minlash
lozim.
―Shahar olib sotarlari, - deb yozgan edi Alisher Navoiy, xiyonatchi, o‗z foydasini ko‗zlagan
holda qahatchilik tilaydi‖. Chunki qahatchilik bo‗lsa, uning ishi yurishadi, molini bekitib sotib,
yuqori bahoda pullaydi, maqsadi elga ziyon yetkazish, orzusi arzon olib qimmatga sotishdir. U
shoyini bo‗z deb kamsitadi, sotishda bo‗zni shoyi deb ataydi‖.
A.Navoiy o‗zining ―Mahbub ul-qulub‖ asarida jamiyatning rivojlanishida savdo-sotiq tijorat
ishlarining ahamiyatini alohida ta‘kidlaydi. ―Savdogar, - deb yozadi buyuk allomamiz, yolg‗iz
foydani niyat qilmasligi‖, ―savdo qilib foyda topaman‖, ―mol va pul ko‗paytiraman deb
ortiqchakema surmasligi‖, ―mol va pul ko‗paytiraman deb jonsarak bo‗lmasligi kerak‖, ―savdogar
boj-xiroj berish o‗rniga o‗z molini yashirib, o‗z obro‗sini to‗kmasa yoki topgan-tutganini
merosxo‗rlarisotib sovurishi uchun tuplab qo‗ymasa yoki biror yomon hodisa qo‗zg‗ash uchun
sarflamasa, jamg‗arma yaxshi bo‗ladi‖.
A.Navoiyning savdogarlar to‗g‗risidagi ushbu so‗zlari xuddi bugungi kundagi tijoratchilar
uchun aytilgandek tuyuladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlar asosida qo‗yidagicha xulosa chiqarish
mumkin.
Birinchidan, savdo, bozor, tijorat, mahsulot ishlab chiqarish, muomala jarayoni (oldi-sotdi)
iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb etadi, tovarlar taqchilligini tugatishga
xizmat qiladi.
Ikkinchidan, savdo-sotiq davlat byudjeti daromadining manbai, mamlakat iqtisodiy
qudratining tayanchlaridan biridir. Zero, savdogarlar davlat xazinasiga boj-xiroj to‗lab turishlari
bilan moliyaviy munosabatlarda muhim o‗rin tutadilar.
Uchinchidan, ulug‗ shoir savdogarlarni insofga, diyonatga chaqiradi, ulardan faqat o‗z
foydasini ko‗zlab ish tutmasligini talab qiladi. Bu g‗oyalar yoshlarning iqtisodiy munosabatlar,
savdo qonun qoidalarini o‗rganishda asosiy tarbiyaviy dastur bo‗lib xizmat qilishi zarur.
Albatta bunday mulohazalar ma‘nosini o‗quv yurtlarini bitirib, iqtisodning turli
tarmoqlarida faoliyat ko‗rsatadigan yosh mutaxassis-tadbirkorlarga tushuntirish foydadan holi
bo‗lmaydi.
A.Navoiy baho mahsulot yetishtirishga sarflangan mehnatga emas, balki talab – taklifga
ham bog‗liq ekani haqida fikr yuritadi. Shu bilan yuirga, ayrim savdogarlar o‗z tashabbusi bilan
narx-navoni haddan tashqari oshirib yuborganini qayd qiladi. Tovar-mahsulot narxni bunday
oshirish sotuvchilarga nisbatan jazo choralarini ko‗rishni ko‗zda tutib, insof va adolat tarozisi
bilan narxni tartibga solishni tavsiya qiladi. A.Navoiy mamlakat ichki bozorining rivojlanishi
tashqi bozorga bog‗liqligini ko‗rsatib o‗tadi. Shu munosabat bilan shoirning Astroboddan Husayn
Boyqaroga yo‗llagan xati diqqatga sazovordir. U xatda shunday yozilgan:
―Yana ulkim, devoniylarga hukm bo‗lsakim, atrofdin kelgan bozurgon (savdogar)larning
jonidan rioyat qilsalar (ularning manfaatiga zarar yetkazilmasin).
Navoiy ijodida mehnat, ayniqsa dehqan mehnati juda katta o‗rin egallaydi. Dehqonchilik
jamiyat hayoti va rivojlanishining asosi, unga moddiy faravonlik va ma‘naviy ulg‗ayishning
asosiy manbai deb qaraladi. Fuqaroning, bugungi tirik mavjudodni rizqu-ro‗zini yaratuvchi ham
dehqon. Shoh hazinasini inju va oltinga to‗lishi, boyligi ham uning mehnatidan deb biladi.
Alisher Navoiy shariat tomonidan belgilangan soliqlarni to‗lab turishni hamham qarz ham farz
deb biladi. Lekin ularning haddan ziyod bo‗lishi fuqaro naroziligiga olib kelishini, ayniqsa,
gadoylarning ko‗payishi, ularning (barcha turi) jamiyat hamma uchun havf tug‗dirishini ko‗rsaldi
va ogohlantirdi.
Alisher Navoiy jamiyatning himoyasiz, kambag‗al, yashash va o‗qish, ijod qilish uchun
imkoni bo‗lmagan qatlamlari uchun ortiqcha mulkini xayr-ehson qildi. Shu davr tarixchisi
Mirhond so‗zi bilan aytganda, ―faqiru miskinlarga muruvvat va shavqat yuzasidan manfaat va
dildorlik ko‗rsatdi‖ U bizga insoniylikni, axloq-odobning shunchalik ko‗p qirralarini tasvirlab
beradiki, ular hozir ham avlodlarda odamiylik, ulug‗ xislatlarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga
ega.
Umuman, IX-XV asrlarda Markaziy Osiyoning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
hayoti bilan tanishishda shu narsa ayon bo‗ladiki, o‗lkada ilm-fan, san‘at, adabiyot va
hunarmandchilikning rivojlanishi va buyuk allomalarimizning asarlari va faoliyatlari yoshlarning
ta‘lim-tarbiya berishda muhim rol o‗ynagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |