O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

Hojibning iqtisodiy qarashlari. 
 
 Markaziy Osiyo buyuk donishmandlarining falsafiy va ijtimoiy ta‘limotlaridagi iqtisodiy 
meroslari  umuman  kо‗p  jihatli  hamda  mazmunan  boydir.  Markaziy  Osiyo  olimlari  gо‗zallik 
masalasiga  о‗z  davrida  eng  muhim  muammolaridan  biri  ekanligini  ta‘kidlash  bilan  uning 
mohiyatini ochish uchun intilganlar. 
О‗lkamizda  iqtisodiy  tarbiya  nazariyasining  shakllanishi  va  rivojlanishi  haqida  sо‗z 
yuritilar ekan, ularning ijtimoiy va iqtisodiy g‗oyalari har doim о‗tmishda avloddan avlodga qolib 
kelayotgan qimmatli о‗gitlari hayot bilan doimo chambarchas bog‗liqligi ma‘lum. 
О‗zbek  xalqining  kо‗zga  kо‗ringan  mashhur  allomalaridan  biri,  faylasuf  Ahmad  Donish 
hisoblanadi.  Bu buyuk olim  iqtisodiy tarbiya nazariyasiga о‗zining ulkan hissasini qо‗shgan  va 
iqtisodiy g‗oyalarni rivojlantirgan. Uning qoldirgan merosi Markaziy Osiyoda iqtisodiy tarbiyani 
yuksaltirish  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  qiladi.  О‗tmishdagi  Markaziy  Osiyoning  ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy,  falsafiy  va pedagogik  g‗oyalari  asosida ideal  jamiyat  tuzimini nisbatan qayta 
qurish muammosini birinchi bо‗lib Ahmad Donish tomonidan olg‗a surilgan. 
A.Donish diplomatik sekretar sifatida uch marta Sankt-Peterburgga borgan. A.Donishning 
qilgan  safarlari  uning  dunyoqarashiga  ma‘lum  darajada  о‗z  ta‘sirini  о‗tkazadi.  A.Donishning 
«Redchaysheye  proishestviye»  («Noyob  voqea»)  asari  1870-1885  yillar  davomida  15  yilda 
yaratilgan. Uning bu asari tarixiy-didaktik va ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi axloq-odob shakllari 
tanqidiy  tahlil  asosida  bayon  qilingan.  Asar  23  bobdan  iborat  bо‗lib,  iqtisodiy  g‗oyalar  nuqtai 
nazaridan  о‗rganish  huquqiy  turmush  tarzi,  hunarmandchilikning  afzalligi,  tinch-totuv  yashash 
tarzi, yosh avlod qoida tartiblari va boshqalarni о‗rganishga undaydi. 
Abu  Ali  Ibn  Sino  (980-1037).  Sharqda  fan  yulduzi  hisoblangan  Ibn  Sino  matematika, 
astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot,  dorishunoslik,  ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, 
filologiya, ta‘lim-tarbiya sohalarida ijod qilgan va jahonga mashhur bо‗lgan yirik asarlar meros 
qoldirgan allomadir. 
IX asr oxiri X asr boshlariga kelib, о‗lkada ijtimoiy-siyosiy vaziyat murakkablashganligi 
sababli  Ibn  Sino  Xorazmga  -  Urganchga  kо‗chib  keladi.  Xorazmda  u  qator  olimlar  bilan 
hamkorlikda  Abu  Rayhon  Beruniy  boshqarayotgan  «Ma‘mun  akademiyasi»  da  ilmiy  ish  bilan 
shug‗ullana  boshlaydi.  Ibn  Sinoning  250  dan  ziyod  ilmiy  asarlari  avlodlarga  boy  meros  bо‗lib 
qolmoqda...  Fanlarni  tasnif  etgan  Ibn  Sino  birinchi  о‗ringa  tibbiyot  fanlarini  qо‗yadi.  Falsafani 
esa  ikki  guruhga:  nazariy  va  amaliy  guruhlarga  ajratgan.  Nazariy  guruh  kishilarni  о‗zidan 
tashqaridagi borliq holati haqidagi bilimlarni egallashga boshlasa, amaliy qism bizga bu dunyoda 
nimalar qilishimiz kerakligini о‗rgatadi, deb ta‘kidlagan. 
U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika, matematika, 
metafizika, dunyo qonuniyatlarini о‗rgatuvchi barcha fanlarni kiritadi. 

---

Ibn  Sino  kamolotga  erishishning  birinchi  mezoni  -  bu  ma‘rifatni  egallash  deb  aytgan. 
Chunki  ilm-fan  inson  uchun  xizmat  qilib,  u  tabiat  qonunlarini  ochib  avlodlarga  yetkazishi 
zarur**». 
Talabalarga  bilim  berish  о‗qituvchining  mas‘uliyatli  burchi  hisoblanadi.  Shunga  binoan 
Ibn Sino о‗qituvchisining qanday bо‗lishi haqida: 
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bо‗lish; 
- berilayotgan bilimning talabalar qanday о‗zlashtirib olayotganiga e‘tibor berishi; 
- ta‘limda turli metod va shakllardan foydalanish; 
 
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarni bilishi; 
- fanga qiziqtira olishi; 
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi; 
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi; 
- har bir sо‗zning bolalar hissiyotini uyg‗otish darajasida bо‗lishiga erishish zarurligi*. 
Ibn Sino aqliy, axloqiy va jismoniy tarbiya inson kamolotida muhim ahamiyatga ega deb 
ta‘kidlagan.  Uni  nazariy  va  amaliy  jihatdan  tahlil  qilgan.  Ibn  Sino  birinchi  bо‗lib,  jismoniy 
tarbiyaning  ilmiy-pedagogik  jihatdan  bir  butun  tizimini  yaratadi.  Jismoniy  mashqlar,  tо‗g‗ri 
ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tarbiyasiga amal qilish, inson sog‗ligini saqlashda kafolatli 
omil ekanligini ilmiy-nazariy hamda amaliy jihatdan asoslagan. 
Shunday  qilib,  Ibn  Sinoning  ta‘lim-tarbiya  haqidagi  g‗oyalari  insonning  aqliy,  axloqiy-
estetik  hamda  jismoniy  rivojlanishi,  uning  kamolga  erishishida  asosiy  mezon  ekanligi  bayon 
qilingan.