Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Tayanch tushunchalar:
Boburiylar davlati. Davlat tuzumi. Feodal yer egaligining shakillari. Jagirdor. 
Zamindor. In'omdor. Vaqf. Jamoa yer egaligi.Hind qishloq jamoasining 
xususiyatlari va ijtimoiy-iqtisodiy tarkibi. Ost-Hindiston savdo kompaniyasi. 
Kompradorlar. 
Anglo-Fransuz 
raqobati. 
Spohiylar 
qo'shini. 
Ingliz 
mustamlakachiligi. Inglizlarning soliq tizimi.Raiyatvari. Hunarmandchilik. Savdo. 
Sanoat. Ingliz mustamlakachiligining oqibatlari. Milliy-ozodlik harakati. 
Sipohiylar qo'zg'oloni. Qo'zg'olon markazlari. Qo'zg'olonning oqibatlari.Ingliz 
mustamlakachilik tuzimi. Soliqlar asorati. Milliy-ozodlik kurashi. Hindiston 
milliy Kongressi. Musulmonlar ligasi. Siyosiy oqimlari. Tilak. Kerzon
qonunlari. Bengaliyaning bo'linishi. Svaraja. Svadeshi. 
Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va davlat tuzumi
XVIII asr o'rtalarida shimoliy va markaziy Hindiston hududlari 
Boburiylar yoki «Buyuk mo'g'ullar» (Yevropaliklar noto'g'ri ravishda Boburning 
kelib chiqishi mo'gullardan deb u asos solgan davlatni «Buyuk mo'g'ullar» davlati 
deb nomlaganlar) davlati tarkibiga birlashtirilgan bo'lib, bu davlatda Hindislon 

---

133 
aholisining 2/3 qismi yashar edi. Shuningdek, Boburiylar davlati janubida 
musulmon sulolalarining hukumronligida bo'lgan Bidjopur va Golkonda 
sultonliklari bilan shimoliy-sharq va sharqdan Nepal knyazliklari, Tibet va Assam 
bilan chegaradosh edi.Boburiylar davlatida yashovchi bengallar, maratxlar, 
gujaratlar, panjobilarda asta-sekin bo'lsa ham o’nik-madaniy jamoalar 
shakillanayotgan edi. Biroq hindlardagi kastachitik tizimi va mamlakat 
aholisining 1/10 qismini musulmonlardan iborat ekanligi umumdavlat miqiyosida 
aholining diniy va siyosiy hamjihatligiga to’sqinlik qilmoqda edi.Boburiylar 
davlati harbiy-feodal davlat bo'lib, uning hukumdori «podshoh» deb 
yuritilgan. Mamlakatning soliq, ma'muriy, harbiy va sud hokimiyati
podshoh qo'lida jamlangan. Podshoh xazina ishlari bo’yicha-devon,
harbiyboshliq qilishi va oliy sudga rahbarlik qiluvchi-qoziga tayangan holda 
davlatni boshqargan. Sud ishlari islom shariati asosida yuritilgan.Podshoh 
Avrangzeb (1658-1707) hukumronligi davrida davlat 19-ta viloyat-sublarga 
bo'linib, ularni podsho tomonidan tayinlanadigan noyiblar-subadorlar boshqargan. 
Har bir viloyatlardagi ma'muriy, harbiy va sud hokimiyati subadorlarga tegishli 
bo'lgan. Ular ixtiyoridagi ma'lum miqdorda harbiy qo’shin bo'lib, bu qo'shin 
yordamida subadorlar viloyataholisini podshohga tobelikda saqlagan. Viloyat 
devonlariga yer solig'i va boshqa to'lovlarni yigishda yordam bergan. Mazkur 
viloyatlarda sud hukmlarining ijrosini ta'minlagan, okruglarning (viloyat 
okruglariga, okruglar esa volostlarga bo'lingan) boshqaruvchilari bo'lgan-
laksillar, volostlarning boshqaruvchilari bo'lgan-parkanalari tayinlangan va ularni 
nazorat qilgan. Deyarli barcha oliy lavozimlar musulmonlar qo'lida bo'lib, ularni 
ijtimoiy va etnik kelib chiqishi turli xil bo'lgan. Hukmdorlar, harbiy boshliqlar 
va bir qism oddiy harbiy askarlar turkiylardan, qo'shin askarlarining 
ko'pchiligi afgonlardan iborat bo'lib ma'muriyatda shia mazhabiga e'tiqod 
etuvchi eroniylar va ruhoniylar orasida esa arablar ko'pchilikni tashqil 
qilgan.Podshoh mamlakatdagi barcha yerlarning oliy feodal mulkdori bo'lgan. Shu 
sababli ishlov beriladigan hamma yerlardan davlat foydasiga soliq va majburiyatlar 
yig'ilgan. Yerlarning katta qismi jag'ir, zamindor, in'om va vaqf kabi feodal yer 
mulklaridan iborat bo'lgan. Jag'irlarning egalari-jag’irdorlar deb atalgan, ular 
feodallarning hukumron qatlamini tashkil qilganlar. Bular harbiy boshliqlar bo'lib, 
davlat oldidagi xizmatlari uchun unvon va mansabining katta va kichikligiga qarab 
ma'lum bir hududdagi yer soliqlarini o'zlashtirish huquqiga ega bo'lganlar. 
Avrangzeb hukmronligi vaqtida mamlakatda jag'irdorlarni soni 4 ming kishiga 
etgan. Jag'irdorlar daromadining bir qismini harbiy unvonga mos ravishda 
ma'lum maqsadda qo'shinni ta'minlashga sarflangan. Jag’irdorlik naslidan nasliga 
meros o'tgan. Jag’irdorlarning aksariyat qismi musurmonlardan iborat bo'lgan 
jag’irdorlardan farqli ravishda zamindorlar yollanma harbiy harajatlarni 
ta'minlash majburiyatidan xoli bo'lganlar. Ular ma'lum bir hududdagi 
dehqonlardan podsho xazinasiga yer soliqlarini yig’ish bilan shug’ullanib 
yig’ilgan soliqning 10%ni xizmat uchun o'zlashtirganlar. Zamindorlar o'zlariga 
tegishli yer mulkni meros qoldirish huquqiga ega bo'lganlar. Ba'zan 
zamindorlarga yer solig’idan ozod etilgan yer mulklari ham berilgan. Zamindorlar 
asosan hind feodal aslzodalaridan iborat bo'lgan.Xizmatlari uchun yoki iltifoti 
ramzi sifatida ayrim kishilarga in'om qilingan yer in'om mulklari deb atalgan.
Ko'pincha podsholar musulmon ruhoniylarga ana shunday yer -mulklarini
in'om etganlar, bu feodal mulklardan olinadigan yer solig'i to'liq ravishda 

---

134 
in'omdor ixtiyorida qoldirilgan in'om yerlari ham nasldan-naslga meros 
o'tgan.Vaqf yerlari bu musulmon dini masalalariga tegishli yer mulklari bo'lib 
ulardan olinadigan daromad masjid va madrasa va hokazolar ta'minotiga 
ishlatilgan.Hindistonning so'ngi o'rta asr va mustamlaka davriga agrar 
tizimning ijtimoiy-iqtisodiy asosini qishloq jamoasi tashkil qilar edi. Yerga jamoa 
bo'lib egalik qilish jamoa ichida dehqonchilik bilan hunarmandchilik uyg’unlashivi 
jamoa doirasida mehnatni o'zaro taqsimlashini dehqonchilik va hunarmandchilik 
kabi ishlab chiqarsh sohalarini bir biridan mustaqilligi va ularni tovar almashuvidagi 
o'zaro munosabati, asosan, natural soliqlarni olishi turli ko'rinishlagi kasta 
jamoalarini mavjudligi, jamoa nazorati ostidagi xizmat ko’rsatish va 
hunarmandchilik tizimini biqiqligi bu hind qishlog'i jamoasini asosiy belgilari 
edi.Hind qishloq jamoalarining ijtimoiy tarkibi bir xil emas edi. Ularning har birida 
turli huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan eng kamida 3 xil toifadagi aholii 
mavjud bo'lgan ularning orqasida oila toifani jamoa yerlari va boshqa mulklarga 
egalik qilgan oilalar guruhi tashkil qilgan. Teng huquqli jamoachi oilalarni har biri 
meros uchun ishlov beriladigan yer uchastkalariga ega bo'lgan jamoaga solingan 
davlatning yer va boshqa feodal soliqlari jamoachi dehqonlar tomonidan umumiy 
kafillik asosida to'langan jamoa panchaya deb nomlangan. Qishloq kengashi 
boshqargan panchayatga jamoaning yer solig'ini to’lovchi dehqonlar kirgan va 
unga ishlovchi oqsoqoli «patel» rahbarlik qilgan. Jamoa ma'muriyatining boshqa bir 
vakillik va boshliq mirzasi-«patvapi» edi. U jamoa yerlari bilan bog'liq bo'lgan 
hisob-kitob ishlarini yuritgan. Oqsoqol (patel) va mirzo (kotib) (patvariy) 
mansablari avloddan avlodga meros o'tgan.Hind qishloq jamoasining tarkibiy 
qismlaridan birini jamoachi hunarmandlar va xizmatkorlar tashkil etgan. Ular 
temirchi, duradgor, etikdo'z, cho'pon va x.k kabi kasbiy kastalarga kirganlar ular 
xizmatlar evaziga belgilangan miqdorida hosilning bir qismigaba'zan esa hatto 
yer mulklariga ega bo'lganlar unda yer uchastkasiga egalik qilish va 
hunarmandchilikning mazkur turi bilan shug'ullanish huquqi ham meros 
o'tgan.Qishloq jamoasi davrasida jamoa yerlarini vaqtincha merosiy ijaraga olib 
mehnat qiluvchi ijtimoiy qatlam ham mavjud edi. Mazkur qatlam vakillarining eng 
quyi kastalarga tegishli ekanligi jamoada ularning yarim qul holatini ta'minlagan. 
Jamoalar yetishtirayotgan hosilning teng yarimi yer solig'i sifatida davlat 
xazinasiga to'lanlar. Bundan tashqari jamoa davlat foydasiga turli xil mehnat 
majburiyatlarini ham o'tagan.