138
tashkil qilinishi oqibatida xizmatlari uchun berilgan
yer mulklaridan ayrilgan
jag’irdorlar ham ingliz mutsamlakachilik tuzumidan aziyat chekmoqda edilar.
Xullas, Hindistonda inglizlarning talonchilik va zo’ravonliklari xalq qo’zg'alonini
keltirib chiqardi. Qo’zg'olon 1857 yilda 140 ming kishidan iborat bo'lgan
Bengaliya sipohiylar qo’shinida boshlandi. Bengaliya armiyasi asosan
musilmonlar, braxmanlar va rejputlar kabi hukumron tabaqa vakillaridan iborat
bo'lib, ular qo’zg'olon arafasida o'zlarining iqtisodiy va ijtimoiy hukumronlik
maqomini yo’qotgan va inglizlarning soliq talonchiligiga duchor bo'lgan edilar.
Qo’zg'olonning
muhim
markazlaridan
bo'lgan
Kanpurda
ingliz
mustamlakachiligi o’rnatilgandan to 1840 yilgacha merosiy yer mulklari 35%
ga kamaydi, savdo-sudxo’rlik kastasi bo'lgan - baniya vakillarining yer mulklari
esa 43%ga ko'paydi.Bundan tashqari Bengal sipohiylari noroziligining bir qator
boshqa sabablari ham mavjud edi. Masalan, Bengaliya provinosiyasidan o'zga
hududlarda xizmat uchun sipohiylarning maoshiga qo'shib berilgan "bitta" deb
nomlanuvchi qo’shimcha maoshni bekor qilinishi, armiyaga yollanuvchilar uchun
Hindistondan tashqarida va hatto dengizda xizmat qilish majburiyatini joriy
qilinishi, sipohiylarni ingliz ofitsyerlari tomonidan tahqirlanishi
va boshqa shular
jumlasidandir.Ingliz qo’mondonligi sipohiylar armiyasini o’t otar miltiqlar bilan
qurollantira boshladi. Sipohiylar orasida miltiq patronlari o’ralgan
qog’ozlarni cho’chqa va sigir yog'lariga botirganligi to’g'risida mish-mish
tarqaldi. Sipohiylar patronlarni miltiqqa joylash uchun qog'ozlarni tish bilan
yirtar va gunohga botgan sanalar edilar. Bengaliya sipohiylarining chiqishlariga
ayni voqelik bahona bo'ldi.Qo’zg'olon 1857 yil 10 mayda Dehli yaqinidagi Mirut
harbiy garnizon joylashgan shaharchada boshlandi. Sipohiylar shahar kambag'allari
va shahar atrofidagi qishloqlarning dehqonlari yordamida ingliz amaldorlari va
ofitserlarini qirib tashlab, hibsdagilarni ozod qildilar. Qo'zg’olonchilar Dehliga yo'l
olib, 11 may kuni Dehlini egallashga muaffaq bo'ldilar.Sipohiylar Boburiylar
davlatining
hukmdori, ingliz ma'muriyatining nafaqaxo’ri Bahodirshoxdan
inglizlarga qarshi xalqni umumiy kurashga chaqirishni va bu kurashga rahbarlik
qilishni talab qildilar. Bir oy davomida Dehlidan Patnagacha bo'lgan hududlar
deyarli qo'zg'olonchilar qo’liga o'tdi. Panjobdagi Bengal armiyasi qurolsizlantirildi,
ayrim qo’zg'olon ko’targan polklar esa aholi tomonidan qo’llab-
quvvatlandi.Madras va Bombeydagi sipohiylar armiyasi Bengal sipohiylaridan farqli
holda ingliz ma'muriyatiga sodiq qoldilar. Buning bosh sababi mazkur hudud
sipohiylarning quyi kastalardan chiqqanligi edi. Chunki harbiy xizmat uchun
beriladigan maosh ularning ochlikdan o'lmasliklarining yakkayu-yagona
kafolati va yashash manbai edi. Madras va Bombey sipohiylarini qo'zg'alon
ko'tarmaganligi o
’
z navbatida Dekan aholisini umumxalq kurashigajalb
qilmadi.Shunday qilib, mazkur qo’zg'olonda feodal
aslzodalar ham ishtirok
etdilar. Ular qo'zg'alonda o'zlarining siyosiy hokimiyatini tiklash vositasini
ko'rib, inglizlardan ozod qilingan hududlarda o'zlarini hokimiyatini
o’rnatdilar yoki o’rnatishga harakat qildilar. Shu tariqa Dehli, Kanpur va
Audda milliy ozodlik kurashining mustaqil markazlari shakllandi.Dehlida
Bahodirshoh hokimyati tiklangach, tabib Hakim Axsanul vazirligidahukumat
tuzildi, shahzoda Mirza Mo'g'ul bosh qo’mondon qilib tayinlandi.
Bengal armiyasining tajribali ofitserlari Baxtixon raisligida ma'muriy palata
(parlament) tuzildi.Kanpur qo'zg'oloniga Maratx knyazligining merosxo'ri
bo'lgan Pana Sohib boshchilik qildi. Kanpur qo'zg'olonchilari armiyasiga esa
139
braxman oilasidan chiqqan ajoyib sarkarda Tantiya Topi qo'rnondonlik
qildi.Aud milliy-ozodlik urushiga Ahmad shoh nomi bilan mashhur bo'lgan
Mavlaviy Axmadulla qo’mondonlik qildi. Uning harbiyotryadi Poxlkxanga
hujum qilgan ingliz qo'shiniga qarshi muvaffaqiyatli ravishda partisan urushini
olib bordi. Ingliz qo’shinlarining bosh qo'mondoni bo'lgan
Kolen Kempbell
uning boshi uchun 50 ming rupiya mukofot e'lon qildi. Aud feodallaridan biri
mukofotni olish maqsadida 1858 yil 5 iyunda Ahmad shohga xiyonat qilib uni
o’ldirdi.1857 yil iyun oyida Jxansi knyazligida ham sipohiylar qo'zg'oloni
ko’tarilib, knyazlik inglizlardan ozod qilindi. Malika Lakshmi Bay o'zini
Jxansi hukmdori deb e'lon qildi. Qo'zg'olonni bostirish maqsadida yuborilgan
ingliz qo'shinlariga Lakishmi Bay markaziyHindiston hududlarida partisan
urushlarini olib bordi. Tantiya Topi ham bir hind zamindorining
xiyonati oqibatida 1859 yilning aprelida ushlab olindi va o'ldirildi.1857-1859
yillarda ingliz mustamlakachiligiga qarshi Hindistonda ko'tarilgan sipohiylar
qo'zg'oloni shafqatsizlarcha bostirildi. Biroq ingliz mustamlakachilari hind
xalqiga ayrim yon berishlarga majbur bo'ldi. 1858 yilda "Ost-Hindiston"
savdo
kompaniyasi tugatildi, soliq asorati yumshatildi, ayrim soliqlar
qisqartirildi. Sipohiylar qo'zg'oloni mag'lubiyatga uchrashiga qaramasdan
Hindiston xalqining ingliz muslamlakachilik zulmidan ozod bo'lishidagi muhim
voqelik sifatida ahamiyatlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: