140
sarmoya solish katta foyda keltirar edi. Bu sohada ingliz ishbilarmonlari ishchilar
yollar va ular qul deb atalar edi. Ularni ezishning barcha usullaridan foydalanilardi.
Shunday qilib Hindiston XIX asr oxirida dunyo bozoriga katta miqdorda sanoat
va qishloq xo'jaligi mollari chiqara boshladi. Lekin olingan daromad ingliz
mustamlakachilarini boyitdi xolos. Mehnatkashlar ahvoli esa tobora yomonlashdi,
qishloq xo'jaligida monokultura vujudga keldi. Bengaliya kanop, Assom choy,
Bombay
va Markaziy Hindiston paxta, Panjob bug'doy yetishtirishga ixtisoslashdi.
Lekin texnik ta'minotda hech narsa o'zgarmadi. Dehqon yanada qattiq ezildi.
Zamindorlar, bank egalari, sudxo'rlar dehqonlarni qarzga botirib, oxirgi parcha
nonini ham qoldirmas edi. 1870-1890 yillar davomida Hindistonda 20 martadan
ko'p ocharchilik bo'lib, unda 18 million odam ochlikdan qirildi.Sunday
ahvol
Hindislonda milliy ozodlik va ijtimoiy harkatlarga olib keldi. Dastlab Kalkutta,
Bombay, Madras kabi shaharlarda bu harakat uch oqim bo'lib shakllandi.
Jumladan,
Bombeyda
burjua-zamindorlarining
konservativ «Britaniya-
Hindiston assotsiatsiyasi» tuzildi. So'ng nisbatan ilg'or g'oyalar bilan bogliq
(liberal) «Hindiston assotsiatsiya» paydo bo'ldi. Ilg'or (radikal) oqimlar ham bor
edi lekin bu harakatlar keng ommani yetaklashda yirik zamindorlarga xizmat
qilardi.Dehqonlarning
stixiyali
harakatlari
kuchaygan
sari
Britaniya
mustamlakachilari
Hindistonda
reaktsion kuchlar-knyazlar,
pomeshchiklar,
kompradorlar bilan yaqinlashib musulmonlar bilan hindlar o'rtasida dushmanlik,
nizo «urug'ini» socha boshladilar.1870-1880 yillarda ingliz mustamlakachilariga,
mahalliy zamindorlarga va sudxo'rlar zulmiga qarshi dehqonlar qo'zg'olonlari
boshlanib ketdi. Panjobda Baba Ram Singx boshliq yarim harbiy tashkilot
qo'zg'olon ko'tardi. 1872-1873 yillarda Patna, Bogra,
Sharqiy Bengaliya
dehqonlari, 1875 yili Barod hokimligida, Puna, Ahmadnazar tumanlarida
qo'zg'olon boshlandi,1871 yil 1-yanvarda Angliya qirolichasi Viktoriya Hindiston
qirolichasi deb e'lon qilindi. Bu tadbir reaktsiya kuchlarini bir yerda to'plashga
qaratilgan edi. Mustamlaka ma'murlari turli soliqlarni yanada oshirish, ochlarga
yordam fondini qisqartirish, davlat xizmatchilariga beriladigan maoshlar miqdorini
kamaytirish yo'lidan bordi. Yangi-yangi qo'zg'olon va g'alayonlar boshlandi.
1871-yili Bombay, Madras, Puna,
Suratda ish tashlashlar, 1879 yili Maratx
dehqonlarining
qo'zg'olonlari
bo'ldi.
Uning
boshlig'i
Vasudev
Pxadke
mustaqilMaratx davlati tuzish shiorini qo'ydi. Bir yildan so'ng 1880-yili inglizlar
bu qo'zg'olonni bostirishdi. Pxadke osib o'ldirildi, 70 kishi badarg'a qilindi.1877
yilda Dehlida qirolicha Viktoriyani Hindiston qirolichasi qilib ko'tarish
marosimi bo'lib o'tdi. Hindistonning turli burchaklaridan kelgan knyazlar
Viktoriyaga sodiqlik haqida qasamyod qildilar. Bu narsa knyazlar bilan ingliz
mustamlakachilarini yaqinlashtirish lozim edi. 1878 yilda ingliz ma'muriyati «
vitse-
qirol» deb atalardi. Hindistondagi milliy tillarda chiqadigan matbuot haqida qonun
qabul qilindi va bu qonun bo'yicha barcha gazetalar inglizlar nazoratiga o'tdi.
Oradan bir yil o'tgach, o'q otar qurollarni saqlamaslik haqida akt-qabul qilindi va
barcha aholining o'q otar qurol saqlashi man qilindi. Ammo, bu narsa yovvoyi
hayvonlar ko'p bo'lgan o'rmonlar yaqinida yashovchi dehqonlarning noroziligiga
sabab bo'ldi.Inglizlar shu bilan bir vaqtda o'zlarini mahalliy burjuaziyaga «yon
berganday» qilib ko'rsatishga harakat qildilar. Shahar ma'muriyatiga boy hindlar
saylansa-da, amalga hokimiyat shahar boshlig'i-ingliz qo'lida edi.Ingliz vitse-
qiroli Kerzon Hindistonda zo'ravonlik siyosati o'tkaza boshladi. 1883 yili u
kumush rupiya pul zarb qilishni taqiqladi. Rupiyaning valyuta qiymatini sun'iy
141
ravishda ko'tarib qo'yib, yangi qiymatga «mos» keluvchi oltin rupiya chiqardi.
Shu yo'l bilan Hindistondagi tarixiy pul tizimiga barham berdi. Uning chet
mamlakatlar bilan an'anaviy savdo aloqalariga zarba berdi. Hindistonni faqat
Angliya orqali savdo qilishga majbur etdi.1885 yili Broche viloyatida Lakx
boshchiligida qo'zg'olon bo'lib o'tdi. Lakx inglizlar hukmronligiga barham berdi.
Hindiston mustaqil podsholik deb e'lon qilindi. Inglizlar kuchbilan qo'zg'olonni
bostirib, Lakx va uning ikki safdoshni osib o'ldirdi, 57 kishi surgun qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
