Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Hindiston milliy kongress partiyasining tuzilishi.
Tilak vauning inqilobiy faoliyati
Xalq harakatiga boshchilik qiladigan darajada kuchga ega bo'lgan, muayyan 
dasturi bor siyosiy partiya Hindiston Milliy Kongressi 1885 yilda Bombay 
shahrida tuzildi. Keyinroq «Musulmonlar ligasi» ham tuzildi va shundan e'tiboran 
inglizlar hind-musulmon raqobatini kuchaytirib yubordilar. Unga Kalkuttada 1884 
yili tuzilgan «Hindiston Milliy ittifoqi» tashkiloti ham qo'shilib ketdi. 
Delegatlarning yarimi hind yuqori tabaqa ziyolilaridan bo'lsa, yarmi sanoatchilar, 
savdogarlar va katta yer egalari edi. O'sha davrda qabul qilingan nizomda 
mamlakatda o'z-o'zini boshqarishda hindlar bilan inglizlarning tengligi aytilgan 
edi. Yana bir bandi Hindiston sanoatchilari manfaatlarini ko'zlab, chet eldan 
keltirilgan mollarga bojxona tarifi joriy qilishga bag'ishlaridi.Dastlabki vaqtlarda 
Hindiston Milliy Kongressiga ingliz mustamlaka ma'muriyati qarshilik qilmadi. 
Bunday munosabatni Angliyaning Hindistondagi vitse-qiroli lord Daferin: 
«Milliy Kongress inqilobdan arzonroq» deb izohlagan edi. Chindan ham 1880 
yillarda Hindistonda milliy ruh kuchaygan edi. Xalq mustamlaka zulmi azobidan 
holdan toygan hukmron doiralari vaziyatni nazorat qilib turishlari qiyin bo'lib 
qolgan edi. Shuning uchun ham HMK partiyasi tuzilishini inglizlar xayrixoh bo'lib, 
ular bu liberal tashkilot vaziyatni yumshatib turadi, deb hisoblar edilar. Lekin 
ingliz ma'murlari biroz vaqt o'tgach, HMK partiyasi tutgan yo'ldan dahshatga 
tushib, uni parchalab, zaiflantirib qo'yishga harakat qila boshladilar.HMK 
partiyasining talablari dastlabki paytlarda juda mo'tadil edi, bu talablar Buyuk 
Britaniya hukmronligini saqlab qolib, ba'zi islohotlarnigina ko'zda tutardi. 
Masalan, chetdan keltiriladigan gazlama (tovar)larga bojlarni belgilash, mahalliy 
vakillik muassasalarining vakolatlarini kengaytirish, hindlarni boshqaruv ishiga 
jalb etish, texnik ta'limni uyushlirish vaboshqalar edi. Lekin mamlakatda 
kapitalistik munosabatlar rivojlanib borgan sari metropoliya bilan koloniya 
o'rtasida kurash, ziddiyat kuchayib bordi. Hind xalqining esa mustaqillikka 
intilish harakati ham yetilib, ular inglizlarning hiyla-nayranglarini tushunib 
yetdilar. Tilak va uning inqilobiy faoliyatida, dastlab HMKning tepasiga 
turadigan loyiq kuch topilmadi. Nihoyat 1890 yillarda HMK da ilg'or, 
xalqchil, so'l radikal-demokratik oqim shakllandi, uning rahbari Bal 
Gandhara Tilak (1856-1920) edi. Maratxlik, ijtimoiy (til, tarix, huquqiy) 
bilimlar bilan yaxshi qurollangan Tilak mustamlakachilik tuzumi bilan 
kelishuvchi HMKdan yuz o'girdi. U hind xalqining milliy ongini uyg'otish, 
milliy g'ururini ko'tarish yo'lidanborib, ayni vaqtda dinga va uning ommani 
birlashtiruvchi kuchga katta baho berdi. Uning sevgan qahramonlari Garibaldi 
va Madzini edilar. Kollejni tugallash paytida butun kuchini, vatan 
mastaqilligiga sarflashga, sadoqatli bo'lishga qasamyod qildi. Tezda u Puna 
shahrida maktab tashkil qilib, unda o'quvchilarga mustaqillik g'oyalarini 
singdira boshladi. 1880 yilda «Kesari» (Sher) gazetasini tashkil etdi, 

---

142 
yoshlar o'rtasida vatanparvarlik g'oyalarini targ'ib etdi. Ayniqsa, 
maratxlar qahramoni, chet ellik bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash 
olib borgan Shivaji xotirasiga bag'ishlab xalq bayramlarini tashkil qildi, «Xudo 
Hindistonni xorijiy mamlakatlarga hech qachon hadya qilgan emas», -degan 
edi Tilak, bu harakat katta ta'sirga ega bo'lib, mustamlakachilar undan qo'rqib 
qoldilar, hatto 1897 yilda Tilak qamoqqa olindi. Biroq xalq talabi bilan u tezda 
ozod qilindi. Bu voqeamng o'zi Hindistonda mustaqillik harakati jadal 
rivojlanayotganidan dalolat berar edi.