Fan/modul kodi

Ayirboshlash funksiyasi. 
Bizning iqtisodiyotimizdagi mavjud deyarli barcha bozor iqtisodiyoti tamoyillarida 
yuzaga keladigan operatsiyalarda pul naqd pullar yoki cheklar ko‘ rinishida tovarlar va 
xizmatlar to‘ lovi uchun foydalanilib ayirboshlash funksiyasini namoyon qiladi. Pulning 
ayirboshlash vositasi sifatida foydalanilishi ayirboshlash operatsiyalarida vaqt 
xarajatlarini kamaytirib iqtisodiyotning samaradorligini oshiradi. Nima uchun aynan 
shunday ekanligini tushunish uchun tovarlar va xizmatlar to‘ g‘ ridan-to‘ g‘ ri boshqa 
tovar va xizmatlarga ayirboshlanadigan barter iqtisodiyotni ko‘ rib chiqamiz. Misol 
tariqasida, iqtisod fanlari professori Elen faqat bitta ajoyib ishni, ya‘ ni iqtisodiyot 
bo‘ yicha ma‘ ruza o‘ qiy oladi. Agar Elen ovqatlanishni hoxlasa, barter iqtisodiyotda 
nafaqat unga mos keladigan maxsulotlar ishlab chiqaradigan balki uning iqtisodiyot 
bo‘ yicha ma‘ ruzalariga qiziqadigan ferma topishiga to‘ g‘ ri keladi. Ko‘ rinib 
turibdiki, Elen faqatgina uning leksiyalariga muhtoj bo‘ lgan odamlarga ma‘ ruza 
o‘ qiy olishi ko‘ p vaqt va kuch talab qiladi. Bunday holat ochlikdan o‘ lishiga olib 

---

kelishi mumkinligi bois u ma‘ ruza o‘ qishni to‘ xtatib, fermerlik bilan 
shug‘ ullanishiga to‘ g‘ ri keladi. Tovar va xizmatlarni ayirboshlashga sarflangan vaqt 
– operatsion xarajatlar hisoblanadi. Barter iqtisodiyotda operatsion xarajatlar juda 
yuqori hisoblanib, odamlar ―xohish va istaklarni ikki hissa moslashtirish‖ ni
qondirishlariga to‘g‘ri kelib, ular zaruriy tovar va xizmatlarga ega va bir vaqtning 
o‘zida ushbu tovarlar va xizmatlarni ayirboshlashni xohlaydigan kishilarni topishi 
zarurdir. Elenning iqtisodiyotida pullar paydo bo‘ lsa, nimalar sodir bo‘ lishini ko‘ rib 
chiqamiz. Bunday holatda uning ma‘ ruzalari uchun pul to‘ laydigan har bir odamning 
hisobini yuritish imkoniyatiga ega bo‘ ladi. Keyinchalik u har qanday fermer 
(supermarket) ga borishi yoki ma‘ ruza o‘ qishi natijasida ishlab topilgan pullarga
zaruriy ist‘ emol maxsulotlarini sotib olishi mumkin bo‘ladi. ―Xohish va istaklarni 
ikki hissa moslashtirish‖ muammosi tugatilsa, Elen kuplab vaqtni tejashi orqali, o‘zining 
eng sevimli ishi hisoblangan dars berish bilan shug‘ullanadi. Ko‘rib chiqilgan misoldan 
ko‘rishimiz mummkinki, pullar iqtisodiyotning samaradorligini oshirib, tovarlar va 
xizmatlarni ayirboshlashga ketadiigan vaqtni tejash imkonini beradi. Odamlarning 
yuqori malaka to‘ plash orqali ma‘ lum ishlarga ixtisoslashuvi iqtisodiyotning 
samaradorligini oshishiga olib keladi. O‘ z navbatida, pul – iqtisodiyotning muhim 
tarkibiy qismi hisoblanib, o‘ zining xususiyatiga ko‘ ra moylovchi material sifatida 
operatsion xarajatlarni kamaytirish, ishchi kuchini ixtisoslashuvi va taqsimlanishini 
chuqurlashtirish xisobiga iqtisodiyotning ancha moslashuvchanligini oshiradi. Pulga 
bo‘ lgan talab shu darajada yuqoriki, eng primitiv ko‘ rinishidagi jamiyatdan tashqari 
xar qanday jamiyat pulni o‘ ylab topadi. Xar qanday tovar pul sifatida samarali ishlashi 
uchun bir nechta talablarga javob berishi zarurdir: birinchidan, osonlik bilan uning 
qiymatini aniqlash uchun standartlashgan bo‘ lishi; ikkinchidan, umumqabul qilingan 
bo‘ lishi; uchinchidan, qismlarga bo‘ linishi; to‘ rtinchidan, bir joydan ikkinchi joyga 
osonlik bilan ko‘ chirilishi; beshinchidan, tezda parchalanib ketmasligi lozim. Insoniyat 
tarixida ushbu talablarga javob beruvchi pullar sifatida ko‘ plab noodatiy shakllar, 
ya‘ ni amerikalik xindular tomonidan foydalanilgan marjonlardan tortib birinchi 
amerikalik kolonistlar tomonidan foydalanilgan tabaka va viskilar hamda ikkinchi jahon 
urushida harbiy asirlar uchun lagerlarda sigaretlargacha ishlatilgan. Pulning turli 
shakllaridan foydalanish – ishlab chiqarish vositalarining va tilning rivojlanishi kabi 
insoniyat topqirligining yana bir belgisidir. 

---