Farmokognoziya oxiri p65

O‘simlikning nomi.
Erkak paporotnik (qirqquloq) — Dryop-
teris filix mas (L.) Schott. (Aspidium filix mas Sw.), qirqquloq-
doshlar — Aspidiaceae (Polypodiaceae) oilasiga kiradi.
Ko‘p yillik, yuqori sporali o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi qisqa,
yo‘g‘on, qoramtir-qo‘ng‘ir tangacha barglar bilan qoplangan,
mayda ildizli, yuqoriga tomon ko‘tariluvchi, yer ostida qiyshiq
yoki gorizontal joylashgan. Yerustki poyasi bo‘lmaydi. Bargi
qo‘shpatsimon ajralgan. Bargining umumiy ko‘rinishi cho‘ziq
elliðssimon, o‘tkir uchli, uzunligi 1 m va undan oshiq. Barg-
bandi plastinkaga nisbatan qisqa bo‘lib, sarg‘ish-qo‘ng‘ir tan-
gacha bargchalar bilan qoplangan. Birinchi tartibdagi barg bo‘-
laklari (segmentlari) lansetsimon yoki ingichka lansetsimon,
o‘tkir uchli, qisqa bandi bilan bargning umumiy bandiga ket-
maket joylashgan. Ikkinchi tartibdagi barg bo‘laklari (seg-
mentlari) yumaloq tuxumsimon yoki uzunchoq tuxumsimon
shaklli, to‘mtoq tishsimon qirrali bo‘ladi. Barglar kuzda xazon
bo‘lib tushib ketadi, bargbandining yo‘g‘onlashgan asos qismi
esa ildizpoya ustida saqlanib qoladi. Shuning uchun ildizpoyasi
tobora yo‘g‘onlashib boradi. Yangi barglar tuproq ostida ye-
tishadi. Ular tangacha va jigarrang pardalar bilan qoplangan
bo‘lib, 3-yildan so‘ng yer ustiga chiqadi. Barglari poyaga o‘x-
shash uchi bilan o‘sadi. Yoz oxirida ikkinchi tartibdagi barg
bo‘laklarining orqa (pastki) tomonida o‘rtadagi tomirlari bo‘y-

---

238
lab ikki qator joylashgan yumaloq bo‘rtmalar (soruslar) paydo
bo‘ladi. Soruslar buyraksimon parda bilan qoplangan, uning
ichida uzun bandli tuxumsimon bir qancha sporangiyalar o‘r-
nashgan. Sporangiyalar ichida esa qo‘ng‘irrangli sporalar ye-
tishadi. Sporangiya yorilgach, yetilgan sporalar shamolda uchib
ketadi. Nam yerga tushgan spora unib, diametri 0,5—1 sm
bo‘lgan yuraksimon yashil o‘simta — plastinkaga aylanadi. Bu
plastinka erkak paporotnikning jinsli nasli (gametofit) hisob-
lanadi. O‘simtada otalik jinsiy organi — anteridiya va onalik jinsiy
organi — arxegoniya taraqqiy etadi. Arxegoniyaning tuxum
hujayralari urchigandan so‘ng undan sporalar yetishtiruvchi
jinssiz nasli — sporofit, ya’ni erkak paporotnik hosil bo‘ladi.
Erkak paporotnik bilan bir qatorda, tashqi ko‘rinishi, ay-
niqsa, barglarining to‘p bo‘lib chiqishi jihatidan erkak paporot-
nikka juda o‘xshash bo‘lgan Avstriya paporotnigi (Dryopteris
austriaca (Jacq.) Woy), qattiq qilli paporotnik (Dryopteris spi-
nulosa (Mull.) O.Kuntze) va urg‘ochi paporotnik (Athyrium
filix-femina (L.) Roth.) lar ham uchraydi. Bu o‘simliklar erkak
paporotnikdan quyidagi belgilari bilan farq qiladi.
Avstriya paporotnigi bargining umumiy ko‘rinishi uchbur-
chak shaklida bo‘lib, barglari uch marta patsimon qirqilgan.
Qattiq qilli paporotnikning bo‘yi pastroq, bargining umu-
miy shakli uchburchaksimon, ikkinchi tartibdagi barg bo‘laklari
patsimon ajralgan, qirrasining chetidagi tishchalari yumshoq,
tikanga o‘xshab cho‘zilgan, soruslar esa barg o‘rtasidagi marka-
ziy tomirdan uzoqroq joylashgan.
Urg‘ochi paporotnikning barglari ancha nozik, barg plastin-
kasi ikki-uch marta patsimon qirqilgan, barg bo‘laklari mayda,
soruslari esa cho‘ziqroq bo‘ladi. Bu o‘simliklardan ikkitasi:
Avstriya va qattiq qilli paporotniklarning ildizpoyasi gijjaga qarshi
kuchli ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Ularni tibbiyotda erkak
paporotnik bilan bir qatorda ishlatish tavsiya etilgan.