S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

To’ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligi 
To’ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligini aniqlashda donalar 
g‘ovakligi asosiy omillardan biri xisoblanadi.
To’ldiruvchilar namligini aniqlashda namuna tarozida tortiladi va 105°S da 
quritish shkafida doimiy massaga kelgunicha quritiladi. To’ldiruvchilarning 
namligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
%
100



кур
кур
нам
m
m
m
W
,
 
Bu erda:
 
m
nam 
 
- to’ldiruvchi namunasining tabiiy holatdagi massasi, g 
m
kur
- to’ldiruvchi namunasining quruq xolatdagi massasi, g
To’ldiruvchilarning suvshimuvchanligi 
W
cshm.
 
(massa bo’yicha % da) 
aniqlashda, quruq yirik to‘liruvchilar namunasi suvga 48 soat davomida solib 
qo’yiladi, so’ngra 1 soat yoki boshqa vaqtda texnik shartlar yoki texnik talablarga 
ko’ra donalar yuzasidagi suvlardan qutuladi va torozida tortib olinadi: 
%
100



кур
кур
сш
сшм
m
m
m
W
,
 
bu erda:
m
ssh
 
– suvga shimdirilgan to’ldiruvchilar namunasining massasi, g. 
Sinash natijasida donalar yuzasidagi suvni yo’qotish maxsus jaraënga 
kiritiladi. UzRST bo’yicha shag‘al va shag‘al yuzasi yumshoq latta bilan artiladi. 
UzRST 
ga 
ko’ra 
yirik 
g‘ovakli to’ldiruvchilarning suvshimuvchanligi 
perforirlangan konteynerlarda aniqlanadi. Konteyner va undagi to‘ldiruvchilar 
namunasi birgalikda suvga solib qo’yiladi, 10 min suvdan chiqarib qo’yilib 
(ortikcha suvdan xalos etiladi), so’ngra tarozida tortib, hisob-kitov ishlari 
bajariladi. Ichki g‘ovaklarda mavjud suvni chiqarib tashlash qiyin.
Mayda to’ldiruvchilar uchun esa bu jaraënni o’tkazish yanada qiyin. SHu 
sababli mayda to’ldiruvchi(qum)lar uchun bunday sinovni o’tkazish standartda 
ko’rsatilmagan.
G‘ovak qumning suvshimuvchanligini aniklash AQSH standartiga ko’ra 
quyidagicha aniklanadi: qum namunasi suvda namlanadi, so’ngra issiq xavo 
oqimida quritiladi. Qumdan konus yasaladi. Qolip olinadi, agar konus cho‘kmasa 

---

24 
quritish davom ettiriladi. Qachonki qolip olinganda konus cho’ksa, u holda donalar 
orasidagi suvdan xalos etildi deb hisoblanadi, fakat g‘ovaklardagi suv qolgan deb 
hisoblanadi. So’ngra qum tarozida tortiladi, doimiy massagacha quritiladi. 
Suvshimuvchanlik quritilguncha va quritilgandan so’ngi massalar nisbati bo’yicha 
topiladi.
Qumning suvshimuvchanligini betonda sinashda aniklash muxim 
xisoblanadi.
Ko’p hollarda yirik to’ldiruvchining suv shimuvchanligi xajm bo’yicha % 
da aniqlanadi, yani shimdirilgan suv hajmining dona hajmiga nisbatiga ko’ra 
topiladi. Massa bo’yicha % da suvshimuvchanlik – 
W
sshm
.
va dona zichligi – 
ρ
3
 
malum bo’lsa, hajm bo’yicha % da quyidagi formuladan topiladi:
сув
з
сшм
сшх
W
W



,
W
s.sh.x.
hamma vaqt to’ldiruvchilar donasi g‘ovakligidan kichik bo’ladi, 
chunki barcha g‘ovaklar ham suv bilan to’lmasligi mumkin. 
W
sshx
va 
V
g‘ovak
dan 
kelib chiqib, g‘ovaklarning qaysi xajmi suv bilan to’lishi mumkinligi haqida 
ma’lumotga ega bo’lamiz.