S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

2.6.To’ldiruvchilarning dona shakli
Uyilma zichlik, bo’shliqlik kabi to’ldiruvchilarning xususiyatlarini donalar 
shakli orqali aniqlanadi. Birinchi marta buni B.Nikolaev tadqiq etdi va 1914 yilda 
«Material donalari shakli va o’lchamiga mos beton va qorishmalar tarkibi» ishida 
keltirgan.
B.Nikolaev sochiluvchan materialning donalar tarkibini va geometrik 
joylashuv strukturasini nazariy asosida analiz qildi. Agar shartli ravishda barcha 
donalarni bir xil shaklda va o’lchamda desak, u holda berilgan xajm bo’yicha 
joylashtirish tartibiga ko’ra (shar, kub, tetroedr) turlicha zichlikka ega bo’ladi. 
Masalan, agar shar shaklidagi donalarni tersak va ularning markazi kubni xosil 
qiladi(rasm.2.6,a), bu esa nisbatan kichik zichlikni beradi. Agar sharlarning 
markazini tutashtiruvchi chiziqlar tetroedrni tashkil etsa(rasm2.6.b), u xolda katta 
zichlikka ega bo’ladi.

---

25 
Rasm-4.1. SHarlarning joylashish variantlari
(poeksiyada)
 
Sochiluvchan materiallarning donalar shakliga mos bo’shliqligi 
2.2-jadval 
Donalar 
shakli 
Bo‘shliqlik,% 
Joylashtirishda 
O‘rtacha 
Nisbatan 
yuqori zichlik
Nisbatan 
kichik zichlik 
Kublar 
0 
87,1 
43,55 
Oktaedrlar 
12,1 
83,9 
48,05 
Dodekaedrlar 
14,1 
60,7 
37,4 
Ikosaedalar 
10,3 
59,9 
35,1 
SHarlar 
26,2 
47,6 
36,9 
Standartlarda to’ldiruvchilarning donalari shakli, ularning o’lchamiga qarab 
baholanadi. Masalan UzRST da shag‘al va shag‘alda plastinkali va ninasimon 
donalar salmog‘i (to‘ldiruvchilarning eni va qalinligi uzunligida 3 martta kichik) 
ko‘rsatilgan.
UzRSTda g‘ovak to’ldiruvchilar uchun donalar shakli koeffitsienti 
quyidagicha aniqlanadi: 
кичик
катта
ф
Д
Д
R

,
 
bu erda: 
D
katta
 va D
kichik
― donalarning eng katta va eng kichik o’lchamlari, mm 
Donalarni o’lchash shtangensirkul yordamida amalga oshiriladi. 

---

26