S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

Rasm 3.1. Aralashma bo‘shliqligining mayda va yirik to‘ldiruvchilarga 
bog‘liqligi
Misol: V
bo‘sh.yir.
=32% va V
bo‘sh.may.
=27% bo‘lsa, grafikda keltiriladiki yirik 
to‘ldiruvchilar sarfi 1m
3
qorishma uchun V
yir.
- 0,9 m
3
, qum esa V
may.
- 0,4m
3
, 
bundan kelib chiqib aralashma bo‘shliqligi V
bo‘sh.aral.
- 11% ni tashkil etadi. Agar 
V
yir.
- 0,7m
3
va V
may.
- 0,55m
3
bo‘lsa, V
bo‘sh.aral.
- 14,5% ni tashkil etadi. 
Aralashma bo‘shliqligi bevosita sement qorishmasi sarfini belgilaydi, ya’ni 
bo‘shliqlik qancha katta bo‘lsa sement sarfi ham shuncha ortadi. Agar yirik 
to‘ldiruvchidan voz kechilsa, u holda mayda donadorlikka ega bo‘lgan beton 
olinadi va yuqoridagi grafik bo‘yicha to‘ldiruvchining bo‘shliqligi 27% ni tashkil 
etadi. Bu esa 1m
3
to‘ldiruvchilar aralashmasiga 0,9m
3
yirik to‘ldiruvchi ishlatishga 
nisbatan 2,5 barobar ko‘p bo‘ladi. SHu sababli sement sarfi ortadi.
To‘ldiruvchilar aralashmasini bo‘shligi 20 dan 50%ga qadar o‘zgarib turadi. 
Betonda bo‘shliqligi eng kam va bir necha fraksiyalardan tashkil topgan 
to‘ldiruvchilarni qo‘llagan ma’qul. 
Minimal g‘ovaklilikka erishiladigan chaqiq tosh (shag‘al) va qumning 
nisbatini qum yirik to‘ldiruvchi g‘ovaklarini to‘liq qoplaydi degan faraz orqali 
aniqlash mumkin bo‘lib, ularning qum zarralari bilan ayrim miqdordagi surilishlari 
inobatga olinadi. Bu holda quyidagi formula kelib chiqadi 

---

42 
r
К

=V
bu erda: Q, SH – qum va chaqiq tosh sarfi;
α – surilish koeffitsienti;
V 
nis.sh
– shag‘alning nisbiy bo‘shliqligi;
Ш
П


,
- mos holda chaqiq tosh va qumning zichligi. 
Biroq, minimal bo‘shliqli qorishma har doim ham betonda ijobiy 
bo‘lavermaydi. CHunki qum va chaqiq tosh nisbatini to‘g‘ri tanlashda sement va 
suvning sarfini ham hisobga olish kerak.
Sementning katta miqdorda sarflanishi nafaqat qumdagi bo‘shliqlarni 
to‘ldiradi, balki uning uchun qumni kamaytirish hisobiga qo‘shimcha hajm zarurati 
tug‘iladi va bu holda beton qorishmasining harakatchanligi yaxshilanadi.
YAxlit (monolit) beton olish uchun sement hamiri nafaqat donalar 
orasidagi bo‘shliqlarni to‘ldirishi, balki quyuq sement qatlamini hosil qilish 
maqsadida donalarni orasini ochishi talab etiladi. Bunday qobiqni hosil qilish 
uchun sement sarfi to‘ldiruvchining solishtirma yuzasiga bog‘liq bo‘lib, donalar 
o‘lchamlarini kamayishi bilan ortib boradi. Natijada to‘ldiruvchining solishtirma 
yuzasi kattalashishi bilan beton qorishmasining texnik qovushqoqligi ortadi. 
Demak, qorishmaning ma’lum darajadagi quyuqligiga yoki harakatchanligiga 
erishish va belgilangan mustahkamlikdagi betonni olish uchun suv va sement 
sarfini oshirishga to‘g‘ri keladi.