4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

interpretatsiya
), formal natijalarni mazmunli izohlash bilan ham to‘ldiriladi.
Ta’kidlash kerak-ki, formal yondashuv albatta to‘g‘ridan-to‘g‘ri miqdoriy 
yondashuv bilan bog‘liq, deyishimiz noto‘g‘ri. Chunonchi, bir qator tadqiqotlarda 
topologiya, graflar nazariyasi ko‘p ishlatiladi, ular matematikaning bo‘limlari 
bo‘lgani bilan, kattaliklar, sonlar tushunchalari bilan doim ham shug‘ullanmaydi. 
Mantiqiy va tarixiy yondashuvlar. Tarixiylikning dialektik prinsipi 
rivojlanuvchi ob’ektlarni tadqiq qilish jarayonida bilishning mantiqiy va tarixiy 

---

21 
usullari birligini nazarda tutadi. Mantiqiy usul o‘rganilayotgan ob’ektni uning 
nazariyasi shaklida qayta tiklaydi, tarixiy usul esa – uning tarixi shaklida qayta 
tiklaydi. Tabiiy-ki, ular bir-birini to‘ldiradi.
Mantiqiy yondashuv
har bir xodisa, jarayonni xozirgi paytda u erishgan 
rivojlanish nuqtasida ko‘rib chiqishni nazarda tutadi, bu holda tadqiqotda abstrakt-
nazariy ishlanmalar ustun bo‘ladi. 
Tarixiy yondashuv
ob’ektning muayyan-tarixiy genezisi (kelib chiqishi) va 
rivojlanishini ko‘rib chiqishni, rivojlanayotgan ob’ektning asosan genetik 
munosabatlarini tadqiq qilish va aks ettirishni ko‘zda tutadi, bu holda tadqiqotda 
muayyan, aniq tarixiy faktlar ustun bo‘ladi. 
Tarixiy va mantiqiy yondashuvlarning birligi, ularning o‘zaro bir-birini 
to‘ldirishi va chatishib ketishi zarurligini esdan chiqarmasligimiz kerak. 
Ko‘pincha, o‘rganilayotgan muammoning ochib tashlanishi bir vaqtning 
o‘zida ham tarixiy yondashuvni (xodisalar, jarayonlar va ilmiy g‘oyalar, 
nazariyalarning tarixiy rivojlanishi), ham mantiqiy yondashuvni (xodisalar, 
jarayonlar, shuningdek, g‘oyalar va nazariyalarning zamonaviy holati, ularning 
o‘zaro aloqalari) birlashtirganda - mantiqiy-tarixiy yondashuvning qo‘llanilishi 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mantiqiy-tarixiy yondashuvda mantiqiy jixat ustun 
hisoblanadi. 
Yana boshqa variant – 
tarixiy-mantiqiy yondashuv
dir, unda, mantiqiy-tarixiy 
yondashuvdan farqli o‘laroq tarixiy jixat ustun hisoblanadi. 
Sifatli va miqdoriy yondashuvlar. 
Sifatli yondashuv
o‘rganilayotgan xodisa, 
jarayonning uning o‘ziga xosligi va o‘ziga tegishli ekanligini, shuningdek, xodisalar, 
jarayonlar u bilan bir xil sinfga tegishli ekanligini aniqlovchi belgilari, xossalari, 
o‘ziga xos xususiyatlari majmuini aniqlashga qaratilgan. 
Miqdoriy yondashuv
turli 
xodisalar, jarayonlarning tavsifnomalarini ularga tegishli bo‘lgan, kattaliklar va 
sonlarda ifodalanuvchi xossalarining rivojlanish darajalari yoki intensivligi bo‘yicha 
aniqlashga qaratilgan.
Predmetlar, xodisalar, jarayonlarning miqdoriy tavsifnomalarini baholash 
ham bir turdagi, ham tabiatan sifat jixatidan turlicha bo‘lgan xodisalar, jarayonlarga 
tegishli bo‘lgan umumiy xossalarni aniqlashdan boshlanadi. Bu umumiy xossalarni 
aniqlash go‘yoki ularning sifatdagi farqlarini yo‘qotadi va 
o‘lchash
mumkin bo‘lgan 
muayyan birlikka olib keladi. Masalan, har bir kishi – takrorlanmas shaxs, va turli 
kishilarning umuman shaxslarini baholovchi qandaydir miqdoriy tavsifnomalarni 
kiritish, tabiiy-ki, mumkin emas. Lekin kishilarni qandaydir yagona ko‘rsatkichlar – 
bo‘yi, og‘irligi va xokazolar bo‘yicha, ya’ni, ularning har biriga xos bo‘lgan umumiy 
xossalar bo‘yicha solishtirish mumkin. 
Tadqiqot yondashuvlarinining sinflanishini dialektika kategoriyalari 
juftliklari bo‘yicha sanab o‘tishni davom ettirar ekanmiz, yana 
fenomenologik

---

22 
(
fenomen
- xodisa) va 
moxiyatli
yondashuvlarni ajratish mumkin: birinchi 
yondashuv u yoki bu o‘rganilayotgan xodisa, jarayonning tashqaridan kuzatiladigan, 
odatda o‘zgaruvchan tavsifnomalarini bayon etishga qaratilgan; ikkinchi yondashuv 
- u yoki bu o‘rganilayotgan xodisa, jarayonning ichki, chuqur, barqaror tomonlarini, 
mexanizmlarini, xarakatlantiruvchi kuchlarini aniqlashga qaratilgan. 
Fenomenologik yondashuv ilm-fan rivojining muayyan bosqichlarida juda 
o‘rinli bo‘ladi. Chunonchi, faqatgina o‘sha paytda biologiya to‘plagan ulkan, faktik, 
fenomenologik materiallar sharofati bilan K. Linney biologik turlarning 
sinflanishini, Ch. Darvin esa - evolyusiya nazariyasini yarata oldi. Yana boshqa 
misol – sayyoralarning xarakatlanishi qonunlari I. Keppler tomonidan ta’riflab 
berilgan, vaxolanki, unga asos bo‘lib daniyalik astronom Tixo Brage tomonidan 
bajarilgan ko‘p sonli kuzatishlar va o‘lchashlar xizmat qilgan. 
Nixoyat, tadqiqot yondashuvlarining ketma-ketligida yagona yondashuv va 
umumiy (umumlashtiruvchi) yondashuvlarning navbati keldi.