4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

4-rasm. Eyler-Venn diagrammalari. 

---

18 
Ko‘pliklar ustidan «Bazaviy» operatsiyalar. 
C) holati. Ko‘pliklar birlashtirilishi (analogi – predmetli soha ikki predmetli 
sohalarning umumiy elementlarida tashkil topadi). Bu 
umumlashtirish
ning tipik 
misoli, bunda ikkita, predmetli sohalar bo‘yicha kesishuvchi nazariyalarni 
birlashtiruvchi nazariya paydo bo‘ladi. Mazkur holat, (B-holati singari) odatda 
evolyusiyaviy rivojlanish uchun xosdir, ammo nazariya rivojlanishining 
revolyusiyaviy laxzalarini ham aks ettirishi mumkin (hammasi predmetli 
sohalarning o‘lchoviga bog‘liq). Fizika fanidan misol bo‘lib 20-asrning 60-yillarida 
Yang va Mills tomonlaridan yaratilgan, elektrli magnit va kuchsiz o‘zaro ta’sirni 
yagona nuqtai nazardan tavsiflovchi elektrli kuchsiz o‘zaro ta’sir nazariyasi 
hisoblanadi. 
Agar A)–C) variantlar predmetli sohaning kengayishiga mos kelsa, L)-H) 
variantlar esa torayishiga mos keladi. Tadqiqot predmeti torayganligi uchun, bu 
holatlarda yangi ilmiy natijalarni olish uchun, qoidaga ko‘ra, yangi yondashuvlar, 
metodlar va bilish vositalarini qo‘llash zarur. 
D) holati. Ko‘pliklarning kesishuvi (analogi – predmetli soha ikki predmetli 
sohalarning umumiy elementlarida tashkil topadi.) Ushbu holat yo (predmetli 
sohaning torayishi hisobiga) tegishli predmetli sohalarda olingan natijalarga ko‘ra 
chuqurroq natijalar olinishiga (bu hol ekzotik holga yaqin, ya’ni ro‘y berishi 
qiyinroq), yo natijalarni (odatda – tadqiqot metodlarini – 5.2v-rasmga qarang) bir 
predmetli sohadan ikkinchi predmetli sohaga o‘tkazilishiga, yo bir predmetli sohada 
olingan natijalarni boshqa bir predmetli soha iboralarida mazmunli talqin etilishiga 
mos keladi. Bunga misol qilib, 20-asrning boshlarida o‘sha paytga kelib ancha 
rivojlangan differensial tenglamalar apparatining (ungacha asosan fizika va 
texnikada qo‘llanilgan) ekotizimlarni tavsiflashda – biologik populyatsiyalarning 
o‘zaro ta’siri dinamikasida, biologik turlar raqobatida va boshqalarda muvaffaqiyatli 
qo‘llanilishi holatini keltirishimiz mumkin. 
F) holati. Ko‘pliklar ayirmasi (analogi – predmetli soha bir predmetli sohadan 
boshqa predmetli soha elementlarini chegirib tashlashdan tashkil topadi). 
J) holati. Ko‘pliklarning simmetrik ayirmasi (analogi – predmetli soha ikki 
predmetli sohalarning kesishmaydigan elementlarida tashkil topadi). F) va J) 
holatlari mazmunan predmetli sohaning cheklanishiga mos keladi, bunda tadqiqot 
predmeti sifatida masalan, faqat tegishli xossaga ega va muqarrar boshqa xossaga 
ega emas ob’ekt (f variant) yoki ikki xossalardan faqat va faqat bittasiga ega ob’ekt 
(e variant) tanlanadi. Masalan, shaxsning nafaqaga ketganidan keyingi adaptatsiya 
jarayoni tadqiq qilinadi (f holatidagi dastlabki ko‘pliklar – nafaqaxo‘rlar ko‘pligi va 
ishlovchilar ko‘pligi; ishlamaydigan nafaqaxo‘rlar ko‘pligi to‘q rangda berilgan). J) 
holati uchun misol qilib ma’lum kasallikni davolashda ikki xil dorilarning 
solishtirma samaradorligining tibbiy-biologik tadqiqotini keltirishimiz mumkin. 

---

19 
Bunda bu ikki dorilarning bir vaqtda qo‘llanilishi holatiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
H) holati. Ko‘plikning torayishi (analogi – predmetli sohadan yangi predmetli 
soha sifatida muayyan bir xil xossalarga ega bo‘lgan elementlarning ma’lum bir 
majmui chiqarib olinadi). Bunday holat kuchli versiyali fanlar uchun tipik 
hisoblanadi, bunda mavjud natijalar kuchliroq (cheklovchi) gipotezalar kiritilishi 
hisobiga kuchaytiriladi (shuningdek, 5.3-rasmdagi “noaniqlik prinsipining” 
tasvirlanishiga qarang). Masalan, ixtiyoriy tartibdagi algebraik tenglamalar uchun 
ularning yechimini topishning raqamli metodlari mavjud. Tenglamalarning uchinchi 
tartibidan oshmaydigan, torroq predmetli soha uchun esa yechimini topishning 
analitik metodlari mavjud. 
K) holati. Ikki kesishmaydigan ko‘pliklar. Bunday holatga, shubxasiz,