6-mavzu: Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari Mаvzuning аsоsiy mаqsаdi tаlаbаlаrgа quyidаgi tаyanch ibоrаlаr vа tushunchаlаr to’g’risidаgi bilimlаrni bеrish hisоblаnаdi

Memorial-orderlar
- bu ma’lumotlarni bir vaqtning o‘zida schetlarning ham debeti, 
ham krediti bo‘yicha guruhlangan holda qayd etishga mo‘ljallangan registrlar. Ushbu 
registrlar buxgalteriya hisobini memorial-order shaklining asosini tashkil etadi. 
Amaliyotda memorial-orderlar bir turdagi bir oylik xo‘jalik muomalalari jami 
bo‘yicha tuziladi. 
Ushbu muomalalarni rasmiylashtiradigan memorial-orderlarga oldindan raqam 
berilgan 
bo‘ladi. 
Masalan, 
“Kassa” 
schyotining 
debeti 
va 
u 
bilan 

---

korrespondensiyalanadigan schyotlarning krediti bo‘yicha muomalalarni yozish uchun №1 
memorial-order, “Kassa” schyotining krediti bo‘yicha esa №2 memorial-order tuziladi. 
Bunday tajriba oy davomida analitik schyotlar bo‘yicha ularni oy oxirida sintetik schyotga 
birlashtiruvchi yozuvlar bo‘yicha rasmiylashtiradigan memorial-order raqami ko‘rsatilgan 
holda yozib borish imkonini beradi. 
Memorial-orderni tuzish uchun asos bo‘luvchi barcha hujjatlar unga ilova qilinib 
(biriktirilib), ustiga shtamp bosish yo‘li bilan so‘ndiriladi. Ro‘yxatga olish daftarining jami 
oylik summasi sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma vedomosti aylanmalarining jami bilan 
taqqoslash uchun foydalaniladi. Shu bilan sintetik hisob tomonidan xo‘jalik 
muomalalarining to‘liq qamrab olinishini tekshirishga erishiladi. 
Memorial-orderlar tuzilib, ro‘yxatga olish daftarida qayd qilinganidan so‘ng yozuvlar 
Bosh daftardagi sintetik schyotlarga o‘tkaziladi. Memorial-order shaklining Bosh daftari 
ikki tomonlarna yoyiq shaklga ega bo‘lib, har bir sintetik schyot uchun alohida yoyiq ikki 
bet ajratiladi. Ushbu daftarda memorial-orderlarning yozuvlari har bir schyot bo‘yicha 
korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko‘rsatilgan holda yozilib, u yoki bu davr uchun 
ko‘rsatkichlarni umumlashtirish imkonini beradi. 
Bosh daftar bir yilga ochilib, har bir oy uchun bir qator ajratiladi. 
Bunday shakldagi Bosh daftar nazorat-shaxmat vedomosti deb ham ataladi. Bosh 
daftar schyotlarida faqat hisobot davri uchun joriy aylanmalar hisobga olinadi. 
Agar sintetik schyotlarga memorial-orderlardan faqat mazkur oy uchun jami aylanma 
vedomostiga o‘tkaziladigan aylanmalar yozilsa, u holda sintetik schyotlar birlashadigan 
hisob registri shaxmat nazorat vedomosti deb ataladi. 
Memorial-order shaklida analitik hisob sintetik hisobga parallel ravishda va 
memorial-orderlarga ilova qilinadigan hujjatlar asosida undan mustaqil ravishda yuritiladi. 
Analitik hisob registrlari sifatida daftarlar va kartochkalardan foydalaniladi. 
Memorial - order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari mavjud: 
1. Hisob jarayonlarini qat’iy ketma-ketligi; 
2. Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati mavjudligi; 
3. Hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi; 
4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko‘ra, hisob ishlarini taqsimlash imkoniyatini 
mavjudligi. 
Memorial-order shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birga, ba’zi bir 
kamchiliklarga egadir: 
1. Hisob ishlarini ko‘p mehnatliligi; 
2. Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, ya’ni hisobni alohida yuritilishi 
natijasida sintetik hisobdan analitik hisobni orqada qolishi vujudga keladi; 
3. Turli hisob registrlarda bitta xo‘jalik jarayonini qayta, qayta yozilishi. 
Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qo‘llanishi, hisob ishlarini hajmidan, 
hisob xodimlarini malakasidan kelib chiqadi. 
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr boshlariga 
to‘g‘ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma va korxonalarda qo‘llanilmoqda. 
Buxgalteriya hisobining ushbu shakli sintetik schyotlar ham qo’llaniladigan 
buxgalteriyalarga xosdir. 
Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta bo’lmaganligi sababli, 
qo‘llaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat ma’lumotlari Bosh daftar deb 
ataladigan sintetik registrda yuritiladi. 

---

Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun 
ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi. 
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik yaratish 
maqsadida oy davomidagi xo‘jalik jarayonlari reestrini ham yuritish mumkin. Xo‘jalik 
jarayonlari reestri asosida esa Bosh daftar to‘ldiriladi 
Demak, Bosh daftar shaklida ikki turdagi hisob registrlaridan foydalanish mumkin: 
1. Bosh daftar. 
2. Hisob obyektlari hisob vedomosti. 
Vedomostlar analitik hisob registlari hisoblanadi. 
Agar korxona hisob obyektlari hisob vedomostlarini ham yuritsa, u holda Bosh 
daftarga ma’lumotlar ham dastlabki hujjatlar, hamda vedomostlar ma’lumotlari asosida 
yozib boriladi. 
Bosh daftaming varaqlarida xo‘jalik jarayoni bo‘lgan vaqtida, dastlabki hujjat tartib 
raqami, jarayon mazmuni, summasi, korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko‘rsatiladi. Bu 
daftar registri asosida yuritiladigan ushbu shaklning qulayliklari quyidagilardan iborat: 
- yozuvlar aniqligi hisob ishlarini tekshirishni osonlashtiradi; 
- hisob ishlari kamayadi; 
- qo‘llaniladigan registrar miqdori kamayadi; 
- sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma qaydnoma tuzilishiga zaruriyat yo‘qoladi; 
-hisob xodimlarining ortiqcha mehnati qisqaradi. 
Yuqorida keltirib o‘tilgan afzalliklar bilan birga buxgalteriya hisobining Bosh daftar 
shaklini qo‘llashda ba’zi bir kamchiliklar vujudga kelib, ular quyidagilardan iborat. 
- korxona katta bo‘lsa, hisob ishlarini oqilona tashkil etish mumkin bo‘lmay qoladi; 
- qo’llaniladigan schyotlar miqdori ko‘payishi, xato yozuvlar aks ettirilishi ehtimolini 
oshiradi; 
- Hisob xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini oqilona tashkil etilishini 
ta’minlarnaydi. 
Ammo, yuqorida ta’kidlanganidek, buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklidan 
kichik korxonalar foydalanishi u yerdagi hisob ishlarini yaxshi olib borilishiga xizmat 
qiladi 
Bosh daftarda yil boshiga har bir mablag’ va ular bo‘yicha qoldiqlar aks ettirilib 
chiqiladi. Keyin, jarayon mazmuni qatorida oy davomida xronologik tartibda har bir 
dastlabki hujjat asosida xo‘jalik jarayonlari yozib boriladi. Bunda, sodir bo‘lgan jarayonga 
taalluqli summa, ikki yoqlarna yozuv usuliga ko‘ra, korrespondensiyalangan schyotlar 
debeti va kreditida yoziladi. 
Oy oxirida har bir schyot bo‘yicha debet va kredit aylanmalari aniqlanadi va jami 
debet va kredit aylanmalari jamlanib, ular tengliligini taqqoslash orqali tekshiriladi. Debet 
va kredit aylanmalar uig‘indisi tengligi hisob ishlari to‘g‘ri aks ettirilganligini bildiradi. 
Debet va kredit aylanmalarda aniqlangan summa o‘zaro teng bo‘lishi bilan birga 
“Tekshiruv summasi” qatoridagi jami summaga ham teng bo‘lishi kerak. 
Shundan so‘ng, har bir schyot bo‘yicha oy oxiriga qoldiq hisoblab chiqiladi. Oy 
oxiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda debet tomonida, passiv schyotlarda 
kredit tomonida aks ettirilib, ularning o‘zaro teng bo’ishi shartdir. 
So'ngra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona hisoboti tuziladi. 
Yuqorida keltirib o‘tilgan, Bosh daftar schyotini jadval ko‘rinishini, kompyuter 
sabog‘ini yaxshi egallagan hisobchi “Excel”da samarali qo’llashi mumkin. 

---