Haqiqattan ham din falsafasining asosiy o‘rganadigan bosh
mavzusi diniy ongdir. Diniy ongni tadqiq qilish
diniy ibodat va tilni
tahlil qilish hamda diniy ongda o‘z aksiini topgan va namoyon qilgan
diniy amaliyot - turli ibodat buyumlari, xaykallar, diniy san’at va
boshqalar orqali amalga oshiriladi.
Bu masalalar ham falsafiy dinshunoslikni ham falsafiy
teologiyani o‘rganish, tadqiq qilish obyektiga kiradi. Ammo ular
o‘rtasidagi
farq
shundaki,
falsafiy
dinshunoslikda
diniy
munosabatning ko‘proq insondagi subyektiv tomoniga e’tbor berilsa,
falsafiy teologiyada falsafiy xudoni bilish obyekti dinga qaratiladi.6
Bu shundan dalolat beradiki, falsafiy dinshunoslik bilan falsafiy
teologiyaning o‘rganadigan predmeti bittadir, ya’ni
- diniy ong
hisoblanadi, obyekti esa xar xildir. Agar birinchisida insonni dinga
bo‘lgan
munosabatida
dunyodagi
real
hodisalarga qaratilsa,
ikkinchisida esa reallik - g‘ayritabiiy kuchlarga qaratiladi.
Din falsafasining shakllanishi va rivojlanishi, uning predmeti va
obyektini aniqlash masalasi Sharq, xususan, G ‘arb olimlari o ‘rtasida
turli xil yondashuvlar XVIII-XIX asrlarda, ayniqsa XX, XXI asrlarda
qizg‘in davom etmoqda.
Bunda Amerika, Germaniya, Rossiya
olimlari faol qatnashmoqdalar. Y.A.Kimelyovning yozishicha, g‘arb
falsafasida din falsafasi “mustahkam asosga” ega bo‘lgan fan sifatida
qaralmoqda. SHu bilan birga bu fanning predmeti, metodi haqida keng
faylasuflar jamoasi o'rtasida yagona, bir xil fikr xonuz shakllanmagan.
Bunday turli
xil
yondashuvlami
o‘rganish
hamda
falsafiy
tipologiyasini ishlab chiqishga harakat qilinmoqda. Misol tariqasida
nemis olimi Rigard Shefler tomonidan ishlab chiqilgan beshta din
falsafasi tipi (ya’ni beshta tadqiqot paradigmalari) keltirilgan:
- din falsafasi aqlga muvofiqlik davrigacha tanqidi sifatida;
- din falsafasi dinni falsafaga aylanishi sifatida;
- din falsafasi falsafiy teologiya sifatida;
- lingvistik burilishdan keyingi din falsafasi (diniy til analitikasi).7
Din falsafasi tipini aniqlashga bo‘lgan harakat boshqa g‘arb
olimlari
ijodida ham kuzatiladi, jumladan, Koliforniya universiteti
professori Ninian Smart din falsafasining uchta tipiga qaratadi: din
strukturasida uning mohiyatini tahlil qilish; turli diniy fikr va
6 Qarang: Кимелёв Ю.А. Философия религии: Систематический очерк. М.: 1998. -С.36.
7 Киселёв Ю.А. Философия религии: Систематический очерк. М.: 1998. - С- -23-24.
16
lerminlar hujumidan himoya qilish; diniy tilni tahliliga harakat qilish
va boshqalar.
Hozirgi zamon din falsafasi muammolari Rossiya olimlarining
asarlarida ham o‘z ifodasini topmoqda. Masalan, Lomonosov nomli
Moskva davlat universiteti professori I.N.YAblokov
tahriri ostda
chiqqan “Vvedenie v obo‘ee religiovedenie” nomli o ‘quv yurtlari
uchun nashr qilingan darslikda din falsafasining hozirgi davr
muammolari keng va batafsil izohlangan:
1) falsafiy dinshunoslik va boshqa bilimlar umumtizimida din;
falsafasi strukturasini aniqlash, dinni falsafiy idrok etish
xususiyatini aniqlash, obyekti bilishning falsafiy metodini hal qilish
va boshqalar;
2) diniy bilim strukturasi va xususiyatlarining rivojlanish
qonuniyatlari, dinshunoslikni boshqa fanlarda tutgan o'mini ko‘rib
chiqish;
3) din mohiyatini xilma-xil variantlarda turlicha
izohlarini tahlili
va ta’riflashcha oid yondashuv tomoyillarini topish va nihoyat,
dinning falsafiy ta’rifmi shakllantirish;
4) dinning ontologik asosini turmushda, Kosmosda, Yer
Qurrasida, insoniyat etnosida, alohida odamda va boshqalarda
namoyon bo‘lishini aniqlash, dinning gnoseologik yo‘lini tahlili;
5) diniy ongda bilish jarayoni xususiyatlarini o'rganish (subyekt,
obyktning o ‘ziga xosligi, bilim natijalari va shakli);
6) turli tiplar va ko‘rinishlarda diniy dunyoqarashni, diniy
e’tiqodni, tushuncha,
tasawurlar, mulohaza, xukm, xulosalar
strukturasi, din tili, Xudo haqidagi teistik ta’limot uning borlig‘ini
asoslash va hokazolami tadqiq etish;
7) din falsafasining mazmuni va xususiyatlari - diniy metofizika
va ontologiya, epistimologiya, istopiosofiya, antropologiya,
etika va
boshqalar.8
Din falsafasi sohasida G‘arb va Rossiya olimlari tomonidan ishlab
chiqilgan muammolar bugungi globallashuv jarayonida dolzarb
masalalardandir. Ma’lumki, jamiyat tarqqiyotiplatonda din va diniy
qadriyatlaming kishilar ongi va turmush tarziga ta’siri falsafiy
dinshunoslik, ayniqsa, din falsafasi fahlarida ilmiy asoslashga harakat
8 Qarang: Введение s обществе религиоведение: Учебник / под ред. И.Н.Яблокое.
3S
17
»
I
qilingan. Shu nuqtayi nazardan din falsafasi sohasidagi bugun kun
uchun g‘oyat dolzarb hisoblangan muammolarni har birini tadqiq etish
va
ilmiy
asoslarini
ishlab
chiqish
muhimdir.
Bu
borada
respublikamizdagi dinshunoslar va faylasuf olimlar tomonidan
muayyan ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda.
Hozirgi globallashuv sharoitida dishunoslik va din falsafasining
muammolari din va diniy qadriyatlarga nisbatan qiziqishining ortib
borishi bilan izohlanadi.
Birinchidan, din falsafasining dinshunoslik
fanlari tizimidagi o‘mini tadqiq etish; ikkinchidan, dinning mohiyati,
falsafiy talqiniga nisbatan turlicha yondashuvlami mohiyatini
o‘rganish
va
buzg‘unchi
g‘oyalami
asossizligini
isbotlash;
uchinchidan, dinning ontologik va gnosologiya asoslarini tadqiq
etishning metodolgik bazasini yaratish din falsafasi oldida turgan
muammolardir.
Din falsafasining shakllanishi va rivojlanishi jarayonida islom va
dinshunoslik munosabatlari va ilohiyot falsafasini ham o‘mi bo‘lar.
Ular haqida qisqacha fikr yuritamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
