oshirilgan tadqiqotlar, izlanishlar va olingan ilmiy xulosalarga ko‘p
iihatdan bog‘liq bo‘lgan. Shuning uchun har bir din bo‘yicha alohida
fikr yuiritish lozim bo‘ladi. Dinni tadqiq qilishga bo‘lgan qiziqish
xristianlik dini paydo bo‘lishidan ancha oldin boshlangan. Dastlabki
asrlardayoq
cherkov rahnamolari
qadimdan
mavjud
bo‘lgan
majusiylar (butparastlik) din vakillari bilan muloqotga kirishib,
/amondoshlari e ’tiqod qiladigan diniy
tasawurlaming mohiyatini
lushunishga harakat qilganlar. Keyinchalik, ayniqsa, XVII asrdan
boshlab xristian missionerlari bu din ta’limotiga zid bo'lgan diniy
ibodat xususiyatlarini ko‘rsatib, ularga qarshi kurashganlar.
Ayniqsa, Evropada keyingi 300 yilda dinning ilohiy vahyligi
haqidagi ko‘pgina teologik (ilohiyot) an’anaviy qarashlarini falsafiy
jihatdan talqin qilishga kirishildi. Bu holat Evropada o ‘rta asrlarda,
hattoki hozir ham davom etmoqda. Bunday
falsafiy qarashlaming
davom etishi va keng tarqalishining sababi xristian dini ilohiy
yozuvlaridagi asosiy mohiyatni (Xudo mavjudligi haqidagi fikr)
o‘zgartishga, falsifikatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmasligidir.
Biz allaqachon qayd qilib qo‘ydikki, ko'plab asosiy ilohlarga
ko‘ra Xudoning haddan tashqari yaxshiligini, uning tashqi olamdan
yiroq tushunchaligini, dunyoning yaratuvchisi ekanligini,
unig har
narasaga qodir va ulkan kuch qudratga ega ekanini anglab ettik.
Xudoga nisbatan berilgan 2ta boshqa xususiyat shundan iboratki,
buyuk ilohiy otchilar , ular yagona mavjudlik va mangulik
tarafdorlaridir. G ‘arbiy sivilizatsiyada Xudo haqidagi boshqa fikr va
keyingisi, uning o‘ta yaxshi bo‘lganligi, uning o‘zgacha dunyosi va
olamdan ajralib turilishi yagona mavjudligi,
har narsaga qodir ekani,
katta kuch qudratga egaligi va olamning yagona yaratuvchisiligidir.
Albatta, Xudo haqidagi bu fikrlaming asosiy elementlari ro‘yhati
bizga o‘zlari tushuntirilganidek ochib beriladi. U qanday qudratli
bo‘lishhi
mumkin? Yagona mavjudot g'oyasini biz qanday
tushunamiz? Qaysi yo’l bilan Xudo dunyodan ajralib mustaqil bo‘lishi
mumkin? Xudo yolg‘iz, Xudo abadiy, mangu deyilishining m a’nosi
nima? Birdan bir yolg‘izlik, mangulik biz bularga va shunga o'xshash
.savollarga javob berishimiz mumkin. Xudo haqidagi bunday g'oyalar
g‘arbiy sivilizatsiyada paydo bo‘lganligini anglab ettik. Xudoning
manguligi yolg‘izligi haqidagi savollami o‘rganishdan oldin uni ya’ni
bunga asoslangan savollarga javob berishga harakat qilish orqali
o‘zimizning Xudo haqidagi fikr va g‘oyalarimizni boyitish muhim deb
13
bildik. Biz ko‘rishimiz mumkinki,
Xudoning qudratini tushunib
bo‘lmaydi. 0 ‘tmishda qanday o‘zgarishlar bo‘lgan? Aniqki, Xudo
AQSH prezidenti bo‘lgan Niksonni saqlab qola olmagandi. Ammo
endi Xudo buni qila oladimi? Nikson hech qachon prezident bo‘la
olmasligi mantiqiy asos emas. Xudoning marhamati bilan paydo
bo‘lgan yoki uning boshqa bir yaxshiliklaridn biri, ammo garchi biz
kuch qudrat haqidagi tushunchamizni oqlaadik. Va Xudoning kuch
qudrati mutlaqo hech narsa emas. Biz Xudo haqidagi tushunchalami
hech qachon tasdiqlay olmaymiz4.
,0 ‘rta asirlardagi xristian dini ilohiyotchilari va faylasuflari diniy
muammolami tadqiq qilishni faqat bitta
din-xristianlik Bibliya
ta’limoti asosida bo'lishni talab qildilar. Boshqa dinlar haqida fikr
yuritish man qilindi, hattoki o‘rta asrlarda shu talabni bajarmagan
kishilami dinsizlikda ayblab, jiddiy choralar ko‘rildi.
Ma’rifatparvarlik davriga kelib, xristianlikni katolik yo‘nalishi
Evropa faylasuflari tamonidan tanqid qilinishi bunday vaziyatni
o‘zgartirib yubordi. Bu davrda Angliya,
Fransiya va boshqa Evropa
davlatlaridan «tabiiy dinning» inson tabiatidan postulat (faraz)larini
topishga qiziqish faollashgan edi. Buning uchun faylasuflar boshqa
dinlarga
ham
murojaat qilishga
majbur
bo‘ldilar.
Natijada
konfutsiychilik, daosizm, buddaviylik, islom va boshqa dinlar haqida
bilimlar to‘plandi. Bu tadqiqotlar dinshunoslik va din falsafasi
fanining shakllanishi va rivojlanishiga hissa bo‘lib qo'shildilar.
XVHI asming ikkinchi yarmi va XIX asming birinchi yarmida bir
qancha nemis
faylasuflari:
Gerder,
Shlegel,
I.Kant,
Gegel,
Shleyermaxer va boshqalar tomonidan
umumtarix rivojlanishi
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ular yoqlab chiqqan nazariyalari
bo‘yicha, dinni o‘rganishga tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan qarab,
uni jamiyat taraqqiyotidan ajralgan holda tadqiq qilish mumkin
emasligini ilmiy asosladilar. Bu holat keyinchalik dinshunoslik va din
falsafasi fanini o'rganishning asosiy tamoyillaridan biriga aylandi.
Germaniyada XIX asrdan boshlab dinshunoslikka qiziqish ilmiy
tus ola boshlaydi va bu borada nemis olimlari bu fan sohasini
boshqarish (etakchilik) obro‘siga ega bo‘lganlar. Faylasuflar tarixni
ilmiy tahlil qilish mumkinmi degan savolni o‘z oldilariga qo‘ydilar va
Do'stlaringiz bilan baham: 
