Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

Расм 2.24. Халқаро картел 
Картел иштирокчилари томонидан нарх кўтаришнинг миқѐслари 
чекланган. Агар картел нархни 95 долл./бар.гача кўтарса, унинг экспорт ҳажми 
А нуқтагача пасаяди, яъни нолга тенг бўлади. Шундай қилиб, картелнинг 
оптимал нархи экспортни тўхтатадиган нархдан пастроқ бўлиши керак, ва 
картел маҳсулотига бўлган талаб эластиклиги қанчалик юқори бўлса, оптимал 
нарх шунчалик паст бўлиши керак.
Картел иштирокчилари ушбу оптимал нархни рақобат ва экспортни 
тўхтатувчи нархлар оралиғида ўрнатиб, унинг максимал фойдани 
таъминлайдиган даражасини аниқлашлиги мумкин. Монополиянинг классик 
модели шуни кўрсатадики, энг юқори фойда даражасига MR=MC бўлган сотиш 
ҳажмларида эришиш мумкин. Ушбу максимал фойдага В нуқтада эришилади, 

---

173 
унда P=50 долл./бар., экспорт ҳажми эса Qех = 30 млн. бар/суткада. Бу 
монополистик ташкилотга куйидаги ҳажмдаги фойдани келтиради: 
(50-5) долл./бар. * 30 млн. бар/сутк. = 1350 млн. долл./ сут. 
Агар картел ташкил топмаганида, рақобат унинг иштирокчиларининг 
фойдаси камайишига олиб келар эди. Унинг ҳажми тепадан 20 долл./бар. нархи 
чизиғи, пастдан эса МС = 600 млн. долл./сутк. эгри чизиғи билан чекланган 
юзага тўғри келар эди (1350 млн.).
Иштирокчилар учун оптимал бўлган картел битими жаҳон хўжалиги учун 
оптимал бўлмайди. Картелнинг қўшимча фойдаси импорт қилувчи 
мамлакатларнинг даромадларини унга қайта тақсимланишини кўрсатади, аммо 
жаҳон хўжалиги бунда ютказади.
Шундай қилиб, картел битими жаҳон хўжалиги нуқтаи назаридан фойда 
кетирадиган нефт экспортининг миқѐсларини чеклаб, унга соф йўқотишлар 
келтиради. Картел фаолияти туфайли жаҳон хўжалиги кўрадиган зарар ҳажми 
графикда BCD юзага тўғри келади (450 млн. долл./сут.). Сотиб олувчилар 
қўшимча 20 млн. бар./сут. тўлашга тайѐр бўлган суммадан нефтни 30 млн. дан 
50 млн. бар./сут.гача қазиб олиш ҳаражатларининг айирмаси жаҳон 
хўжалигининг йўқотишларини кўрсатадиган юзага тўғри келади.