Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

Расм 2.23. Бож иттифоқи тузилишининг оқибатлари. Савдо 
йўналишининг ўзгариши 
Бож иттифоқи тузилишидан кейин. 
Иккинчи мамлакат учинчи 
мамлакатдан маҳсулот импортига ўрнатилган тарифни бекор қилади. Биринчи 
мамлакат бож иттифоқига кирмайди ва шунинг учун иккинчи мамлакат 
томонидан маҳсулотни сотиб олиш алтернатив манбаси сифатида кўрилмайди. 
Тариф бекор қилинганидан кейин импорт маҳсулотининг ички нархи P
III
= 8,5 

---

168 
гача пасаяди, ушбу нарх бўйича талаб ҳажми D=Q
5
‘(70)гача кўпаяди, ички 
таклиф ҳажми эса S=Q
1
‘(30)гача камаяди, импорт ҳажми эса Q
im
=Q
5
‘Q
1
‘ 
(40)гача кўтарилади. 
Иқтисодий самаралар: 

истеъмолчилар ютуғи (a‘+b‘+c‘+d‘). 

ишлаб чиқарувчилар йўқотишлари (a‘). 

давлат бюджети йўқотишлари (c+c‘). 

Иккинчи мамлакатлар учун соф йўқотишлар (с). 
Иккинчи мамлакат учинчи мамлакатдан маҳсулотни сотиб олиши импорт 
маҳсулотнинг нархини камроқ даражага камайишига олиб келади (биринчи 
мамлакат учун ҳам бож тарифи бекор қилиниши ҳолатига нисбатан). 
Бож иттифоқи тузилишининг самараси – (b‘+d‘). 
Агар c>b‘+d‘ - мамлакатнинг фаровонлиги ѐмонлашади.
Агар cБож иттифоқи тузилишидан олинадиган ютуқ юқорироқ бўлади, қачонки: 
a) импорт талаби эгри чизиғининг эластиклиги юқорироқ бўлса; 
b) миллий ишлаб чиқаришнинг ҳаражатлари ва ҳамкор мамлакатнинг 
ҳаражатлари ўртасидаги фарқ юқорироқ бўлса; 
c) ҳамкор мамлакатнинг ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва учинчи 
мамлакатнинг ҳаражатлари ўртасидаги фарқ пастроқ бўлса. 
Бож иттифоқи тузилиши натижасида савдо йўналиши ўзгариши самараси 
кузатилса, унда қатнашмаѐтган мамлакатларнинг фаровонлиги ѐмонлашади, 
чунки чекланган ресурслар эркин савдо шароитига нисбатан самарасиз 
ишлатилади. Бошқа тарафдан, иттифоқда иштироқ этаѐтган мамлакатларнинг 
фаровонлиги яхшиланади, агар c>b’+d’ бўлса, ѐки ѐмонлашади, агар c< c’+d’ 
бўлса. 
Статик самараларга божхона органларни таъминлашга кетадиган 
административ ҳаражатларни камайишини ва мамлакатларнинг савдо шартлари 
яхшиланишини киритиш мумкин. 

---

169 
Интеграциянинг динамик самараларига мамлакатлардаги ишлаб 
чиқарувчилари ўртасидаги рақобат даражаси ўсиши ва унинг натижасида 
маҳсулотларнинг сифати кўтарилиши, уларнинг нархи пасайиши, янги 
технологияларнинг яратилиши киради. Интеграция натижасида иштирок 
этадиган мамлакатлар миқѐс самараси афзалликларидан фойдалана 
бошлайдилар, ва бу ишлаб чиқариш ҳажми кўпайишига ва ҳаражатлари 
камайишига имконият яратади. Интеграция одатда чет эл инвестициялар оқими 
кириб келишига олиб келади, чунки иттифоққа кирмаган мамлакатлардаги 
корпорациялар интеграция қилаѐтган мамлакатлар ичида корхоналарни яратиш 
орқали, умумий божхона тўсиғи билан ѐпилган бозорнинг маълум бир 
сегментини сақлаб қолишга интиладилар.