Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

1
. Халқаро картеллар ва улар тузилишининг сабаблари.  
Ҳукуматлар ва турли мамлакатларнинг алоҳида олинган компаниялари 
картелга бирлашиш орқали савдога чекловлар ўрнатиши мумкин. Картел – бу 
сотувчилар рақобатини чеклайдиган битим.
Картел
– бу бирлашган ва оптимал ишлатиладиган нарх тузилмасини 
ўрнатадиган ва унинг иштирокчилари томонидан маҳсулотнинг ишлаб чиқариш 
ва сотиш миқдори хақида расмий қоидалар ишлаб чиқадиган гуруҳ.
Картелнинг энг ѐрқин мисоли деб 1960 йилда ташкил топган Нефтни 
экспорт қиладиган мамлакатларнинг ташкилоти (ОПЕК) ҳисобланади.
Агар картелнинг барча иштирокчилари фақат умумий фойдани 
максималлаштириш билан чекланишга рози бўлишса, улар ўзини ўз фойдасини 
максималлаштирадиган монополистдек тутадилар. Улар экспортдан келадиган 
умумий тушимдан экспорт қилинадиган маҳсулотни олиш учун кетадиган 
ҳаражатларнинг айирмаси энг катта бўлган даражада нархни ўрнатадилар. 
Бунда маҳсулотни қазиб олиш миқдорини картел учун оптимал бўлган нарх 
билан аниқланадиган талаб даражасигача камайтириб, улар биринчи қаторда 
эксплуатацияси энг қиммат бўлган объектларни резервга чиқариб юборишади 
ва энг кам эксплуатация ҳаражатли объектларни ишлатишади.
Агар жаҳон бозорида соф рақобат кузатилса, МС эгри чизиғи нефт 
экспорти таклифининг эгри чизиғига тўғри келарди (2.24 - расм). Ушбу ҳолатда 
С нуқтаси рақобатли мувозанат нуқтаси бўлар эди. Ушбу нуқтада харажатлар 
МС = Р = 20 долл./бар. Аммо ишлаб чиқарувчилар бирлашмаси учун С нуқтаси 
оптимал бўлмайди. Агар улар нархни озгина кўтаришга рози бўлсалар, масалан 
20,5 долл./бар.гача, унда улар кўшимча фойда кўрадилар. Нарх ошиши 

---

172 
натижасида талаб кам миқдорга пасаяди ва ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир 
этмайди. Ушбу ҳолатда, ортиқча ҳаражат қилмай, улар бир суткада экспорт 
қилаѐтган 50 млн. баррелдан ҳар бирининг нархига 50%ли устама оладилар. 
Умумий қолган экспорт ҳажмига умумий устаманинг қиймати сотиш ҳажми 
камайиши билан боғлиқ бўлган олинмаган даромад ҳажмидан анча катта 
бўлади. Бунда нархларнинг кўтарилиши ва экспортнинг камайиши фойдалироқ 
ҳисобланади.