Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Мажбурият 
бажарилишининг 
кредитор 
томонидан
қабул қилинмаслиги.
–
Mora creditores.
Мажбурият бажарилишининг 
кредитор томонидан қабул қилинмаслиги ёки mora creditores деб, кредитор 
томонидан қарздор ўз зиммасидаги мажбуриятни кўрсатилган муддатда ва 
етарли даражада бажаришига тўсқинлик қилиши ёки престация ижросини
ўз вақтида қабул қилмаслигига айтилган. Мажбурият бажарилиши

---

177 
тўловнинг барча талабларига, яъни белгиланган муддатда ва жойда ҳамда
келишилган ҳажмда ва сифатда таклиф этилмаган бўлса, кредитор 
томонидан тўсқинлик деб тушунилмаган. Кредитор томонидан 
тўсқинликнинг асосий натижаси қарздор мажбуриятинининг камайишидан 
иборат бўлган. Кредитор просрочкаси, яъни мажбурият ижро этилишига 
тўсқинлик қилишида кредитор dolus ва culpa lata учун жавоб берган. 
Бундан ташқари, қарздор мажбуриятни ижро этгандан сўнг, престация 
предметини ўзига қолдириши ёки ибодатхонага бериб юбориши мумкин 
бўлган. Лекин mora creditoresда қарздор престация предметини ташлаб 
юбориши ва шу билан бирга мажбуриятдан халос бўлиши мумкин 
бўлмаган, чунки у престацияни ижро этиш пайтида кўп сарф-харажатларга 
йўл қўйган. Бундай ҳолларда қарздор престация предметини сотиш ва
унинг пулини ўзлаштиришга ҳаққи бўлган деган фикр кенг тарқалган. 
Мажбурият 
бажарилишининг 
 
қарздор 
томонидан
кечиктирилиши
–
Mora debitores.
Мажбурият бажарилишининг қарздор 
томонидан кечиктирилиши ёки mora debitoris ваъда берилган престацияни 
ижро этмаганда келиб чиққан. Қарздор айбининг ҳажми алоҳида
мажбуриятларда турлича белгиланган. Баъзи ҳолларда просрочка фақат
dolus ва culpa lata туфайли, айрим ҳолларда эса culpa levis in abstractio
ёки culpa levis in concreto сабабли келиб чиққан. 
Мажбурият 
бажарилишининг 
қарздор 
томонидан
кечиктирилишини аниқлаш учун унинг айби исботлангандан ташқари 
қуйидагилар талаб қилинган: 
а) Мажбурият бажарилишининг кечиктирилиши тўғрисида фақат 
мажбуриятнинг ҳуқуқий ҳимояси мавжуд бўлган ҳоллардагина гап кетган.
Ҳимояланган мажбуриятлар фақат шартномалардан, деликтлардан,
квазиконтрактлар ва квазиделиктлардан келиб чиққан. Ҳуқуқий жиҳатдан 
ҳимояланмаган мажбуриятлар obligationes naturales ва in rem ёки in
personam амал қилувчи эксцепция билан рад қилиниши мумкин бўлган
мажбуриятлар ҳисобланган. 
б) Просрочка келиб чиқиши учун мажбуриятлар етилган бўлиши
керак. Етилган мажбуриятлар ёки ижро этилиш муддати 
–
dies veniens 
келган мажбурият деб, кредитор даъвоси plus petitio tempore туфайли
рад қилиниши мумкин бўлмаган мажбуриятга айтилган.
в) қарздор просрочкаси кредитор талабига асос бўлган: interpellatio
creditoris. Кредитор ўз талабини (fur sempur moram facere videtur)
ўғриликдан келиб чиқадиган мажбуриятда, шунингдек, вояга етмаганлар
кредитор бўлиб чиққан мажбуриятларда ва фидеикомисс йўли билан
эркинлик берилганда ёки қарз берилиши календарь бўйича белгиланган
талабларда кўтариши мумкин бўлмаган. Қайд этилган ҳолларда қарздор 
мажбуриятни ўз ташаббуси билан бажариши мумкин бўлган. 
г) Қарздор ўз айбига кўра ва кредиторнинг талаби бўйича 
мажбуриятни ўз вақтида бажармаса, mora debitoris оқибатини бошидан 
кечирган. Бу оқибатлар келиб чиққанда қарздор ашёнинг тасодифий
нобуд бўлгани, яъни енгилмас куч натижасида мажбурият ижро

---

178 
этилмагани учун ҳам жавобгар бўлган. Кредитор буларни исботлаб бера 
олса, жавобгарлик тўлалигича қарздор зиммасига юклатилган. Қарздор 
просрочкасининг иккинчи оқибати – ўз вақтида ижро этилмаган мажбурият 
натижасида кредиторга етказилган зарарни қоплашдан иборат бўлган. 
Етказилган зарар damnum emergenes ёки ҳақиқий зарар ва lucrum cessans
ёки олинмаган фойдани қамраб олган. Олинмаган фойда деликт ва бошқа 
талаблар бажарилмаганида моратор фоизлар йўли билан, бошқа
мажбуриятлар бўйича эса, ҳар бир алоҳида ҳолни ҳисобга олиш билан
белгиланган. Шу билан бирга, қарздор просрочкасининг энг муҳим оқибати
кредиторнинг plus petitio temporis туфайли рад қилинишидан чўчимасдан
даъво қўзғатиш ҳуқуқи билан бир қаторда, қарздорнинг шахси ёки
мулкига нисбатан суд қарори чиқарилишини талаб қилиш ҳуқуқидир.