Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Actiones noxales
. XII жадвал қонунлари бўйича alieni juris шахслари ва 
қуллар ҳуқуқбузилиши натижасида бирон-бир шахсга зарар етказган 
ҳолларда пассив мажбурият лаёқатига эга бўлганлар (деликт мажбурияти 
лаёқати ёки деликт жавобгарлик). Агар бу шахслар ҳуқуқбузилишини
paterfamiliasнинг буйруғи ёки розилиги билан содир этган бўлсалар, 
paterfamilias ҳуқуқбузилишининг бевосита ижрочиси ҳисобланган ва 
етказилган зарарни қоплашга мажбур бўлган (sciente domino). Лекин 
ҳуқуқбузилишидан paterfamilias бехабар бўлса, бу ҳолда ноксал жавобгарлик 
тамойили қўлланилган. 
Ноксал жавобгарлик қоидаси бўйича paterfamilias alieni juris шахслари 
ёки қуллар томонидан етказилган зарарни қоплаши ёки ҳуқуқбузарларни
қарз узиш учун ишлаб бериш мақсадида жабр кўрган шахс ихтиёрига 
бериш имкониятига эга бўлган: aut litis aestimationem, suffere, aut noxae
dedere. Alieni juris шахслари ва қуллар томонидан етказилган зарарни 
қоплаш мажбуриятидан бу шахслар устидан ота ҳокимияти – patria 
porestasдан воз кечган paterfamiliasлар озод қилинган. Noxa caput sequitur
қоидаси бўйича, бундай ҳолларда ҳуқуқбузарлар устидан янги patria
porestasга эга бўлган шахслар ёки бўлмаса ҳуқуқбузарларнинг ўзи (агар улар
sui jures шахсларга айланган бўлса) жавобгарликка тортилган. 

---

157 
Табиий мажбуриятлар.
Классик давр ҳуқуқига paterfamiliasнинг alieni
juris шахслари ва қулларнинг actiones adiecticiae qualitatis бўйича
мажбуриятлари юзасидан жавобгарлик асослари киритилгандан кейин Рим 
ҳуқуқида «одиллик юзасидан» маълум маънода бу шахсларнинг пассив
муомала лаёқатини paterfamiliasнинг умумий ёки махсус маъқулловидан
қатъий назар, тан олиш кераклиги ҳакидаги фикр ғолиб келди. Шу тариқа, 
табиий мажбуриятлар ёки obligations naturales вужудга келди. 
Obligations naturales мажбуриятларнинг махсус турини ташкил қилиб,
ҳуқуқий жиҳатдан ҳимояланмаган эди: улар на цивил ҳуқуқи бўйича, ва на 
претор ҳуқуқи бўйича судда кўрилаётган низо предметини ташкил қила 
оларди. Бунга кўра, табиий мажбуриятлар соф маънодаги мажбурият 
муносабатларини англатмас эди. Табиий мажбуриятларнинг асосий ҳуқуқий 
оқибати қарзни ихтиёрий узиш бўлган: содир этилган ҳуқуқбузилиши учун
реституция сифатида қўлланиладиган condictio indebiti қарзини ихтиёрий
узган қарздорга нисбатан қўлланилмаган. Бундан ташқари, табиий 
мажбуриятлар янгиланиши мумкин бўлган, компенсация пайтида эътиборга
олиниши мумкин бўлган ва кредиторнинг реал ёки шахсий таъминланиши
учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин бўлган. 
Аlieni juris шахслари ва қулларнинг мажбуриятларидан ташқари,
табиий мажбуриятларга ҳомий ёки васийнинг маъқулловисиз муомала
лаёқатига эга бўлмаган шахсларнинг ўз зиммасига олган мажбуриятлари ва,
шунингдек, қонунда кўрсатилган тартибга тўғри келмайдиган шаклда 
олинган мансабдор шахсларнинг мажбуриятлари ҳам кирган.