ва 1910-1911 йилларда Туркия, Эрон инкилоблари сабаб партия
ўз ишини анча фаоллаштирди ҳамда 1917 йилга кадар яширин
фаолият олиб борди, - деб ёзишади.
Ёш
хиваликлар
партияси
ташкилотчи
раҳбарларидан
бири Полвонниёз ҳожи Юсуповнинг «Япун махорабасидан
сўнг газеталар ҳар турлик тараккийларга доир маколалар ёза
бошладилар. Ман алардин ҳар
турли газета, журналлар олиб
ўкий бошладим. Ондин сўнг ҳар кунда ижтиҳодим (кучим,
жаҳдим - Муҳ.) зиёда бўлиб, ҳуррият учун талаша бошладим.
Баъзи ҳурриятпарвар биродарлар ҳам кўшилиб, ҳурриятга доир
музокаралар қила бошладик»1 ва «Вакти-вақти пинҳоний баъзи
ҳурриятчи биродарлар бирлан сўзлашиб, кўнглимизни ҳоли
қилур эдик»*
2, - деб ёзган сўзлари юкоридаги тадкикотлар учун
асос бўлгандир.
Агар П.Ҳ.Юсупов айтган «Ҳурриятга доир музокаралар»3да
иштирок
этган
«...шаҳиди
ҳуррият
Ҳусайн
Муҳаммад
девонбеги (Ҳусайн Матмуродов) ва хурриятпарвар биродарлар
Шейхназарбой,
Омонгелди,
Сардорбой,
Отажон
маҳрам,
Худойберган девон,
Назир Шоликоров, Бобожонбой, Нўғой
Ҳасан Алиакбаров»ларни4
тараккиёт,
ривожланиш, янгилик
тарафдорлари, десак, нега уларнинг кўпчилиги Ҳусайнбек
Матмуродов бошлик амалдорлар ва уламолар билан Исломхўжа
томонидан амалга оширилаётган ислоҳотларни «шариатга зид
амаллар» деб шикоят-ариза ёзишди?!5
Бизнингфикримизча,буманфаатларўртасидаги курашбўлиб,
ислоҳотлар натижасида катта мансабдор ва йирик ер эгалари
бўлган Ҳусайнбек девонбеги ва айрим амалдорлар бир кисм
даромадларидан маҳрум бўлган эдилар. Бу карама-каршилик
окибатида, П.Ҳ.Юсупов эътироф этишича, «Ҳусайн Муҳаммад
девонбеги биродарлари билан бир нечаларимизни тутиб ҳибс
Юсуппв П.Ҳ.
Ёш
хиваликлар тарихи, 77-бет.
' Уша жойда.
3
Юсупоя П Ҳ .
Ёш хиваликлар тарихи, 77-бет.
4
Ўша жойда.
'Уабекистон МДА. 125-фонд, 1-рўйхат. 609-иш, 86-88-вараклар.
282
www.ziyouz.com kutubxonasi
килиб, молу мулкимизни мусодара килди. Бир неча вакт ҳибсда
сақлаб, ҳар бирларимиздин жазои накдини олиб ҳибсдан халос
қилди»1 ҳамда Исломхўжанинг шаҳид бўлишига олиб келдики,
бу ислоҳотларни тўхтатиб қўйди. Шундан кейин Асфандиёрхон
атрофидаги янги амалдорлар Муҳаммад Вафо карвонбоши,
Ашир маҳрамлар билан биргаликда мамлакатдаги оғир аҳволга
карамай, халкни эзишни,
соликпарни оширишни, айш-ишратни
авж олдирдилар. Бу пайтда Биринчи жаҳон уруши бошланган
эди. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Ёш хиваликлар партиясининг
асосчиларидан бири Жуманиёз Ҳожи Бобониёзовнинг «Хива
инкилобий ҳаракати тарихига оид материаллар» деб номланган
кўлёзма китобида: «Деҳқонларни эзиш кундан-кунга ўсди.
Шундай килиб, Ёш хиваликлар кун тартибига зулмга карши
кураш ва хонлик тузумини тенглик ва озодликка асосланган янги
тузум билан алмаштириш вазифаси кўйилди. Бу вазифа билан
1914 йил август ойида Хива шаҳрида ннқилобий
ташкилот
тузилиб, П.Ҳ.Юсупов раис ва ҳакикий аъзоликка; Жуманиёз
Ҳожи Бобониёзов, Отажон Сафаев, Бобожон Якубов, Ҳакимбой
Жонмуҳаммедов, Муҳаммадиёр Хўжа Абдуллаев, Худойберган
Девонов, Отажон Хўжаниёзов, Раҳмонберган Якубов, Муҳитдин
Умаров, Ҳусайнбек Муҳаммад Мурод (Матмурод) девонбеги
ўғли, Мулла Жуманиёз Султонмуродов, Назир Шоликоров,
Султонкори Жуманиёзовлар сайландилар»1
2.
Ёш хиваликларнинг асосий вазифаси озодлик ҳакида,
меҳнаткаш деҳконнинг озод, янги ҳаёти хакида танишлар,
дўстлар, шунингдек, ишончли одамлар орасида ташвикот олиб
бориш ҳисобланган3. Ҳозирги кунда бу манба Хоразмнинг XX
аср биринчи чораги тарихига оид тадкикотларда Ёш хиваликлар
партияси ташкил топган санани аниклашга асос бўлиб хизмат
килмоқда4. Шунинг учун тарихчи Қ. Ражабов «Узбекистон мил-
лий энциклопедияси»даги «Ёш хиваликлар» мақоласида
ва бош-
1
Do'stlaringiz bilan baham: