Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Юсупов П.Ҳ.
Ёш хивалнклар тарихи, 77-бет.
2 Ўтбекнстон МДА. 125-И-фонл, 1-рўйхат, 609-иш, 7-8-варамар.
3 Ўзбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 609 иш, 49-варак 
л
'
Хорачм тарихи. 1-жилл. Урганч: Хоразм, 1997. 374-бст; 2-жилд. П 1- >ет; 
Ражабов Қ.
Ёш хива- 
ликлар. 498-500-беглар.
283
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қа асарларида бу партия 1914 йилда ташкил топган, деб ёзади.
Лекин Полвонниёз ҳожи Юсупов «Хотиралар»’ида бу 
ташкилот ҳакида маълумот учрамайди. Чунки у Биринчи жаҳон 
уруши бошланган пайтда савдо ишлари билан Россияда бўлган. 
Бу ҳакда у куйидагича ёзиб колдирган; «Матвафо карвонбоши 
май числосинда Русияга сафарга чиқди. Факир ҳам шу сафарда 
ҳамроҳ эдим»1
2.
1915-1916 
йиллар 
вокеалари, 
хонлик 
бошкарувидаги 
келишмовчиликлар, туркманлар талончилиги, 1916 йил январь- 
февраль ойидаги Хива кўзғолони хақида ўз «Хотиралар»ида 
тўхталган Полвонниёз ҳожи Юсупов; «Факир уч кун Нуриллобой 
мадрасасида пинҳон бўлиб турдим»3, деб ёзади. Бу даврда 
хонга муҳолифат сифатида Бобоохун Салимов раҳбарлигидаги 
инқилобий ёшлар катта рол ўйнай бошлаган.
Россиянинг Биринчи жаҳон урушига кириши билан унга 
қарам бўлган Хива хонлигидаги аҳоли аҳволи янада оғирлашди, 
солиқлар миқцори кўпайтирилди, халкнинг норозилик ҳаракати 
кучая борди. Чунки ок подшо армиясига ёрдам баҳонасида 
мажбурий йиғимлар суиистеъмолчилик билан амалга оширилар 
эди. Зулм ва зўравонликнинг ортиши Асфандиёрхон олиб 
борган сиёсати оқибати бўлиб, унинг барча бекликларда ёш ва 
гўзал кизларни хон ҳарамига келтириш тўгрисидаги фармони 
натижасида бу жараён ўзининг юкори чўккисига етди. Бу даврда 
эндигина уюшиб келаётган илғор фикрли кишилар уруш ва хон 
олиб бораётган сиёсатни коралаб, унга карши меҳнаткашлар 
орасида ташвиқот ва тарғибот ишларини олиб бордилар. Бу 
ишларни амалга оширишда Бобоохун Салимов раҳнамолик 
килди. У халк орасида ва саройда Асфандиёрхон олиб бораётган 
сиёсатнинг хатолигини ошкора айтиб, хоннинг камчиликларини 
кўрсатиб бера олди. Бу халқ орасида Бобоохун Салимовнинг 
мавқеи ошишига, уни қўлловчи кишиларнинг кўпайишига
1 Бу хотиралар «Ёш хиваликлар тарихи» номи билан 2000 йилда Урганч шахридаги «Хораэм» 
нашриётида профессор М Матни£зов сўзбошиси ва мухдррирлигида нашр этилган.
1 
Ю супов П.Ҳ.
Ўша асар, 66-бет.
3 
Юсупов П .Ҳ
Ўша асар, 73 бет.
284
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

олиб келди. Унинг тарафдорлари кўп бўлгани учун ҳам хон уни 
махфий ўлдиртириб юбориш ёки жазолашдан кўркарди.
Мамлакатда кучайиб кетган ҳақсизлик ва жабр-зулмдан азоб 
чекаётган халктурли бекликларлан хон ва унинг амалдорларидан 
шикоят килиб, Бобоохун қозикалон олдига ўз вакилларини 
юбориб, ундан маслаҳат сўрашарди. Шундай жараёнда мавжуд 
тузумга, хонга қарши хонликдаги барча миллат вакилларининг 
биргаликда кураши зарурлигини ҳис этган Бобоохун қозикалон 
турли 
бекликлардаги 
норозилик 
ҳаракати 
раҳбарларини 
биргаликда курашишга чақирди. Чунки 1915 йилда Қурбон 
Мамед сардор (Жунаидхон) кўшинлари хон сарбозларини 
маглубиятга учратиб, генерал Геппнер воситачилигида битим 
тузган эди. Лекин мақсади Россия хукмронлигидан мустақил 
ҳокимият тузиш бўлган Жунаидхон курашни давом этказаётган 
эди*
1. Албатта, бундай вазиятда кучларни бирлаштириб, ҳаракат 
қилиш хар икки томон учун ҳам фойдали эди. Яъни, Бобоохун 
Салимов раҳнамолигидаги Ёш хиваликлар хам куч билан 
мамлакатда демократик ўзгаришларни амалга оширишни максад 
килиб кўйган эдилар. 1916 йил январь-феврал ида хонликда бўлиб 
ўтган кўзғолонда Бобоохун Салимовнинг, айниқса, туркман, 
ўзбек, козоқ аҳолисининг биргаликда хонга карши чиқишини 
уюштириш,ҳибсгаолинган кўзғолонраҳбарлариниозод килишда 
Жунаидхондан фойдаланиш ва уларнинг ҳукукдарини ҳимоя 
килишда хизмати катта бўлди. Лекин генерал Галкин бошлиқ 
жазо отряди келгач, ҳибсдан озод қилинган хўжаэлилик Авазбий, 
Муҳаммадбий, Исомиддин Эшон, гурланлик Худойберганбек, 
Қутлимурод инок, Оташ мироб каби кўзғолон рахбарлари осиб 
ўлдирилган2.
Бумаглубият,йўқотиш халқнингумидинисўндирди. Кўпгина 
Ёш хиваликлар тушкунликка берилдилар. Шундай шароитда 
Бобоохун Салимов уларни озодликка ишонч билан курашни
Жунаидхон ҳакнда батафснл каранг