мобайнида ер эгаларининг ери микдорида катта ўзгаришлар юз
берган бўлса-да, солиқ улардан эски рўйхат асосида йиғилиб,
аллақачон ерсизланиб беватан ва
д ў г м а
сафига ўтиб
кетганлар
хам 2 тилладан (аднолар тўлайдиган) солиқ-тўлашга мажбур
қилинганлар*
1. Бу солиқлар хонликда «беватан солғути» ва «дўғма
солғути» деб аталганлар.
Хива хонлигидаги Тош-қалъа, Омонқўл, Оталик ва Манғит
масжиди кавмлари хўжаликларининг XIX аср ўрталаридан 1910
йилгача бўлган даврда ер эгалигидаги тадрижий ўзгаришларини
ўрганганимизда бу давр ичида учала масжид қавмларида ерга
эгалик қилувчи деҳқон хўжаликлари сони 126 тадан 99 тагача
камайганлигини кўрамиз2. Шу билан юқорида кайд қилинган
масжид қавмларининг 27 та деҳқон хўжалиги (асосан адно) ўз
ерларидан ажралиб, ерсиз бўлиб қолганлар.
Кўплаб архив манбаларида қайд қилинишича,
XIX аср
охири - XX аср бошларига келиб Хива хонлигида баъзи
қишлок хўжалиги маҳсулотларининг товар аҳамияти ошиши ва
ерларнинг катта ер эгалари қўлида туплана бориши
муносабати
билан деҳкон хўжаликларида ерсизланиш жараёни орта борди.
Бундан эса кам ерли ва ерсизланиб қолган деҳқон хўжаликлари
азият тортмоқда эди. Чунки, қайд қилганимиздек, ер эгалигида
юз бераётган ўзгаришлар хон амалдорлари томонидан кўп
йиллардан буён рўйхатга олинмасдан ва солиқ дафтарларига
киритилмасдан қолмоқда эди.
*
Буларнинг ҳаммаси хонликда ер солиғининг барча оғирлиги
деҳконлар зиммасига тушганлигини яна бир марта кўрсатиб
турибди. Хоннинг бундай сиёсати
натижасида катта ер эгалари
ерига нисбатан жуда кам солиқ тўлаганлар, ҳатто уларнинг
аксарият қисми ер солиғидан бутунлай озод килинганлар. Бундай
ер эгаларига хон томонидан махсус ёрлик берилган бўлиб, улар
ёрлиқдор деб аталганлар.
1 Хонлмкллги
«бевятан
солгути»
ва
«дўгма солғугмларн
хақила
хонлик каниелярияси
архнвн
фондида
саклана4-плн
хужжатда
кианкарли
маьлумогглар мавжул.
1
Ивднов П П.
Архив Хивинских ханов XIX в.
Ленинград, 1940. С. 67. Узбекистон МДА. 125-И-
фонд, 1-рўйхагг, 470-варак
173
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивининг
125-фондида сақланаётган 1907 йил ноябрида (1325 ҳижрий
йил шаввол ойида) битилган ҳужжатда хонликнинг ҳоким-
дикларида ер солиғидан озод килинган ёрлиқдорларнинг
(ёрлиқцор ер эгаларининг) рўйхати келтирилган. Бу рўйхатда
факат Питнак, Ҳазорасп, Хонка, Урганч, Кат ва Амбарманак
ҳокимларининг ўзларидагина 2107 нафар ёрлиқдорнинг исмлари
кайд килинган1.
Улар ер солиғи билан бир
каторда ирригация ишлари
билан боғлик мажбуриятлардан ҳам озод қилинганлар. Хон
хонадонига тегишли ва барча амалдор шахслар, диндорлар,
деярли ҳамма саидлар ва хўжалар1
2, эшонлар, вақф
ерига эгалик
килувчиларнинг баъзилари ёрлиқдор ҳисобланиб3, улар катта-
катта ер майдонларига эгалик қиладилар. Масалан, архив
манбаларида 1901 йилда кайд қилинган маълумотга кўра, Яқуб
Ибрагимов (амалдорлардан) 800 таноб, Бобожон Махсум Сафаев
1800 таноб4 ерга; 1907 йилда кайд килинган маълумотга кўра,
Мадаминжон тўра Отажон Тўраев Хўжаэлининг «Чатраук»
ҳудудидан 1100 таноб5, 1912 йилда кайд қилинган
маълумотга
кўра, Даргонота ҳудудида Юсуф ясовулбоши, Юнус ясовулбоши
ва Эгамберди ноибларнинг ҳар бири минг танобдан, Ислом
Хўжа дойиси (тоғаси) Ибодулла хўжа 360 таноб6, Исҳоқ хўжа
Қўнғирот ҳудудида 25 минг таноб7 *
, Матниёзбой 1200 десятина
ерга*, 1917 йилда кайд килинган маълумотга кўра девонбеги
1134 таноб ерга9 эгалик килганлар.
1903 йилда кайд қилинган маълумотга кўра, Муҳаммад
1 Ўзбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 441-кш, 174, 145, 128, 106, 97, 92-вараклар
2 Хива хонлигцда саид ва хўжаларнинг ўзларн 4 минг хўжалнхни ташкил кнлганлар
Do'stlaringiz bilan baham: