Ғуламов Я
Ўша асар, 246-бет.
2 Уша архив, 1-И фонд, 12-рўйхат, 2075-нш, 5-б-вараклар.
163
www.ziyouz.com kutubxonasi
олинадиган товон ҳали тугамаган эди. Хон ҳукумати 1894-
1899 йилларда Дарёликдаги ва Хонёп бўйларидаги туркман
уруғлари ерларига сув чикариш йўлида анча ишларни амалга
оширди. Жумладан, эски Лаузон тизимидан фойдаланган
ҳолда Амударёдан Кўҳна Дарёликка янги канал казилди. У
«Янгиёп» ёки «Тозаёп» деб аталади. Дарёликдаги «Салахбанд»
(у «Назарбанд» деб ҳам аталади) тўғони таъмирланиб, унинг
олдида тўпланган сувни туркманлар ерига етказиб берадиган
14 та (умумий узунлиги 204 верст) эски (сувсизликдан куриб
қолган) ариқлар тозаланиб, кайта тикланди. Дарёликдаги
кайта суғориладиган ерларга 1045 туркман уйликлари кўчиб
келиб, илгари сувсизликдан ташлаб кетилган 2840 таноб ерга
деҳқончилик кила бошладилар. Умуман, ўша пайтда Дарёлик
сувидан деҳқончилик қила бошлаган туркман уруғлари 2 минг
уйликни ташкил килди. Улар янада кўпрок ерларга деҳкончилик
килиш умидида 12 минг таноб ерга сув чиқариб беришга
мўлжалланган ариклар тайёрлаб кўйган эдилар. Бу ишларга 6
йил мобайнида, ҳаммаси бўлиб, йилига 12-14 кундан 426 минг
хивалик белдор жалб қилинди1.
Лекин хонликдагн туркман уруғларининг сувга мўл-кўллиги
узокка чўзилмади. Туркман ерларини суғориш юзасидан
юкорида кайд килинган тадбирлардан кейин, ариқларни тозалаш
ишларига қарамасдан, бу ишлар кейинчалик ўз ҳолига ташлаб
қўйилди. Натижада ариқларни лойка босиб, Дарёликда яна сув
танқислиги бошланди. Бирок аҳоли хон хазинасига турли-туман
йиғимлар йиғиб беришга мажбур қилинганлар. 1899 йилнинг
6 ноябрида Петро-Александровскдан Туркистон генерал-
губернаторига юборилган телеграммада «Хива туркманлари сув
етишмаслигидан хонга солиқ тўлашдан бош тортган, ноябрнинг
учинчисида Матмурод (девонбеги) солик йиғиш учун мингта
қуролланган навкар билан Кўҳна Урганчга юриш қилди.
Ўзбекистон МДА, 1-И-фонд, 12-рўйхат, 2075-иш, 7-8-варак; 1-И-фонд, 12-рўйхат, 2102-иш. 3-4,
0-вараклар.
Ўша архив. 1-И-фонд, 27-рўйхат, 1564-иш, 4-варак; 125-И-фонд, 1-рўйхвт, 73-иш, 2-варак
164
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тўқнашув бўлиши эҳтимол»*
2, - дейилиши бунга гувоҳдир.
Манбаларда кайд қилинишича, хон ҳукумати 1899 йилда ва
кейинги йилларда ҳам Дарёликдаги сув етишмаслигидан азият
тортаётган туркман дехконларини сув билан таъминлаш бўйича
тузукрок чора-тадбирларни кўрмади. Хон ҳукуматидан ёрдам
бўлмаганидан Дарёликнинг Кўлли сарҳадида деҳкончилик
килаётган туркман уруглари вакили 1900 йилнинг сентябрида
Амударё бўлими бошлиғи Галкин ҳузурига келиб: «Хива
хонлари зеҳн қўйиб ёпларга ва арикларга карамаганликлари
сабабли бизлар ва бизлар билан уруғдош туркманлар сувсиз
қолиб, экинимиз хароб бўлиб, ўтган йилгидек бу йил ҳам очлш
бўлатурганга ўхшайди. Ўтган 1899 йили сув бўлмагани сабаблғ
экинбўлганийўквақишкўпкаттиқсовукбўлганиданкўпҳайвоно
молларимиз ўлиб эрди»1, - деб арз килади. Лаузондан Дарёликк*
сув бориши аҳволи билан танишиш учун 1902 йил августид*
Кўҳна Урганчга махсус топширик билан келган генерал-майор
Бароннинг 1902 йил 12 сентябрдаги ахборотида Кўҳна Урганчдан
15 вёрст нарида, Хонёпнинг пастки оқимида яшайдиган
Кўлли ёвмутларининг 4 минг уйлик оксоқоли Маҳмутхон
генерал ҳузурига келиб, хоннинг амапдорлари Мадамин тўрг
бошчилигида Салахбанд тўгони олдидаги арикларни тозалаш п
800 ўзбек белдори ўрнига 400 белдор юборилиб, ариқларнига
яхши тозаланмаганидан бу йил ариқларда сувнинг жуда кам
бўлганлиги сабаб экилган буғдойларга кўп қийинчиликлар
эвазига чиғир ёрдамида зўрға сув чикарилганлиги, деҳқончилик
қилинадиган катта ер майдонларининг экилмасдан қолганлиги:
Дарёликка кўчиб келиб деҳқончилик учун ер эгаллагағ
туркманларнинг кўпчилиги у ерларни ташлаб, яна Илонлип
уруғдошлари ёнига кетганликлари тўғрисида баён қилинади2
Дарёликдан келадиган сув йилдан-йилга камайиб боришг
сабабли Шамрат ариғи бўйларида ҳам туркман дсҳқонларининг
аҳволи оғир бўлиб, сув етишмаслигидан жами 150 отлиқ ердан
'Ў ш а архив, ]-И-фонд, 27-рўйхат, 1564-иш, 6-варак.
2 Ўша архив, 2-И-фонд, 1-рўйхат, 247-иш, 4-варак.
165
www.ziyouz.com kutubxonasi
1902 йилда факат 80 отликер майдонига деҳкончилик килинган.
Лаузон ва Сухбатёрган ариқларидан сув оладиган Октепа ва
Кўҳна Урганч оралигидаги Қирққиз деб аталувчи ерлар Хива
воҳасида энг ҳосилдор ерлар ҳисобланса-да, улар ҳам борган
сари хосилсиз бўлиб колди. 1902 йили у ерлардаги дехкончилик
ўзининг сарф-харажатини ҳам қоплай олмаган1.
Юқорида
келтирилган
кўплаб
далиллардан
кўриниб
турибдики, Хива хонлиги ҳукумати туркман уруғларидан даҳяк,
отлиқ ер эгаларидан 12 тилладан солиқ, молларидан закот йиғиб
олиш бадалига уларни сув билан таъминлаб туриш мажбуриятини
олган бўлса ҳам, бу мажбуриятни мунтазам равишда бажара
олмади.
Сувсизликдан
азоб
тортаётган
туркманлар
хон
амалдорларига ва солик, даҳяк, закот йиғувчиларга норозилик
билдириб, тўловларни тўлашдан бош тортар эдилар, ҳатто
вакти-вакти билан куролли тўкнашувлар юз ҳам бериб
турарди. Манбаларда кўрсатилишича, 1900 йилнинг декабрида
«Ёвмутлар солик тўлашдан бош тортиб, девонбегининг солик
йиғувчиларини ҳакорат килиб ҳайдадилар. Салахбанд якинида
4 мингтача туркман йиғилиб, куролли каршилик кўрсатишга
тайёр турганлар. Девонбеги жиддий тартибсизлик бўлишидан
хавфсираб, 500 навкари билан Кўҳна Урганчдан Хивага
қайтишга мажбур бўлди»1
2. 1902 йил ёзида эса, «Худоёр кушбеги
хон навкарлари билан туркманлардан йиғиладиган даҳякни
белгилаш учун Кўҳна Урганчга борганида Шамрат ариғи
бўйида уни туркман ёвмутларининг урсукчи тармоғи катхудоси
Дурдивакил 200 нафар куролланган отликлар билан карши
олди. Бир катор отишмалар бўлди, даҳяк йиғишга бораётган
Илонли ҳокими ўғлини туркманлар тутиб олиб уриб, ҳамма
жойини яралаганлар. Имрали туркманлари катхудоси илтимоси
бнлангина уни кўйиб юборганлар3. 1905 йил баҳорида кўлли,
урсукчи, ушок ва бошқа бир неча ёвмут уруғи катхудолари ва
1 Ў т а архнв, 2-И-фонд, 2-руйхаг. 168-иш. 28‘-варак
3 Ўша архив, 2-И-фонд. 1-рўйхат, 133-иш, 28-варак
3 Ўша архиь, 2-И-фонд. 1-рўйхат, 133-иш. 38-варак.
166
www.ziyouz.com kutubxonasi
уларнинг фукаролари вакиллари Маҳмутхон бошчилигида 200
отлиқ бўлиб, сувни хондан зўрлик билан олиш учун шиддат
билан дарё бўйига - Лаузон бошига келадилар1.
Юқорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, хон
хукмдорлари Кўҳна-дарё ўзанида ва Кўҳна Урганч сарҳадларида
деҳкончилик
қилаёттан
туркман
уруғларини
сув
билан
мунтазам таъминламаган. Чунки улар Огаҳийнинг «Гулшан
давлат» асарида кайд килинганидек, «Туркманлар сув билан
таъминланиб, ўзларига тўк бўлиб коладилар ва хон жанобларига
бўйсунмай кўядилар»1
2 ва Муҳаммад Раҳимхоннинг 1879
йилда буюк князь Николай Константиновичга битилган хатида
баён килганидек, «Сув агар Лаузон бирла Кўҳна-дарёга кетса,
туркман жамоаси ҳозир ўлтирган ерин тошлаб Дарёликнинг
сув борган ерларига кўчиб кетиб буринги ерларига ўлтурур ва
узок майдон ерда ўлтирганидан сўнг ёмонлик қилиб биз солган
солгутпули ва ер пулини бермайдур»3 деган андишага мувофик
сиёсат юргиздилар.
Сув
етишмаслигидан
кийналган
ёвмут уруғларининг
баъзилари кийинчиликларга бардош бера олмасдан ватан
тутган ҳосилдор ерларини колдириб, Закаспий вилояти ва Эрон
чегараларига кўчиб кетдилар. 1912-1913 йилларга келиб кўчиб
кетганларнинг сони 3 минг уйликка етди. Натижада ёвмут
туркманларининг илгариги Лаузон ва Дарёлик ҳудудларидаги
деҳқончилик килинадиган ҳосилдор экинзорлари ташландикерга
айланди4. Сувдан кийналганларнинг баъзилари эса кароқчилик,
талончилик йўлига кириб кетганлар. Хива хонининг 1902 йил
8 июндаги Амударё бўлими бошлиғига қилган мурожаатида
кўлли ёвмутларнинг кейинги икки йилда тартибсизлик қилиб
Россия ва Хива фукароларига нисбатан талончиликлари, солиқ
ва карзларини тўлашдан бош тортаётганликлари баён килинади5.
1 Ўш аархив, 1-И-фонд, 27 ракам, 1652-иш, 1 ,2-варацлар.
5
Do'stlaringiz bilan baham: |