Lxxxil амир соҳИБҚироннинг бағдоддан қайтиб, табриз томон

Ш 
1. Бу воқеалар 763/1361-1362 йилда содир бўлган. 
IV 
1.
Хивақ — ҳозирги Хива шаҳри. 
2.
Посб — супи чўл-қумларда. йўқ бўладигап дарѐ, сой, жилга. Асарда Мургоб 
дарѐси оқиминииг тугагаи ери иазарда тутилган. 
3. Шарафиддин Али Яздийиипг "Зафариома" асарида (Тошкент, 1972, варақ 1016) "дои 
сақланадигаи қудуқ"қа (ўрага) деб аниқлик киритилган.
V 
1. Мохон — Ҳозирги Туркманйстоннинг Марв шаҳри яқииидаги қишлоқ. 
2. Алибск Жовупий Қурбоний — Жовуний Қурбоний помли туркман қабиласининг 
сардори бўлган. "Темур тузуклари" асарииинг 1868 йил Теҳрол лашрида "Алибек Жун 
Қурбоиий" дсб ѐзилган, ҳошиясида ;>са, "Жун-қурбоний — туркман тоифаларидап 
бирининг йомланшии", деб изоҳ бсрилгаи. Шарафиддин Али Яздийнинг "Зафарнома"сида
(варақ 102 а) "Алибек Арғуншоҳ Жун Ғурбоний ўгли" деб қайд этилгаи. Алибекнййг отаси 
Арғуншоҳ ҳам жовуний-қурбопий қабиласининг сардори бўлган. XIV асрнииг ўртасида 
ҳулагуй(мўғул)ларнинг Эроидаги ҳукмронлиги барҳам топгач, Аргушиоҳ Хуросоннйнг катта 
қисмипи ўз тасарруфига киритди. Сабзавор сарбадорларига қарши курати олиб борди. 
Арғуншоҳ ўлимидан ксйии ХуросонниНг у эгаллаган қисмида ўғиллари Муҳаммадбек (Тус 
ва Бовард шаҳарлари) ва Алибек (Мохоп ва атрофяари)да ҳукмдорлик цилгаилар. 
3. Асарнинг бошқа нусхасида: "бургаси кўп бир қорошу хонага", дсб ѐзилган. 
4. Аеарнинг бошца иусхасида: "Муборакшоҳ Санжарий — Мохонпинг кадхудоларидан 
бири" деб аниқлик киритилган. 
5.
Бошқа нусхада: "Бухор Зандои дегап мавзсга кетди". Бу ерда Наршахийиинг
"Бухоро тарихи" асарида кўрсатилпш Бухоро шаҳри яқинидаги "Запдаиа" қишлоғи 
устида ran боради. 
6.
Бошқа нусхада: "Ўша срда ҳолдириб". 
7.
Бу ерда Кеш вилояти назарда тутилган. 
8.
Ҳофизи Абру бергап маълумотга кўра, Тамука Туғлуқ Темурхоннинг амирларидан 
бири эди. 
9.
Бошқа нусхада сзилишича, Баҳром жалойирийлар подшоҳзодаси эди. 
10. Шарафиддин Али Яздий бергап маълумотга кўра, Тумон, Никударий 
ҳазорасинипг амири бўлган ва Хирмапнинг Гармсир иилоятида ҳукмдорлик қилган (варақ
103а). 

---

Ҳазоралар — келиб чициши мўгул бўлгаи форс тилида сўзлашувчи халқ: ннкударийлар — 
ушбу тоифанинг бир 17руҳи. Афғонистоннииг шимолий қисмидаги Бапди Туркистон тог 
тизмасипинг ҳар иккала томоиида яшайди. Мў^ллар истилоси даврида келиб ўрнашиб 
қолган. Ҳазора — нинг, лашкар гуруҳининг номи; Никудар — мўгул шаҳзодаси Никудар
(XIII аср), унга бўйсупган тоифа шу ном билан аталгаи. 
11.
Бошқа нусхада: "Баҳром Жалойирий uiy ердап Ҳиндистонга боришга азм 
қилгап". (Яздийда ҳам шундай маълумот бор (варақ 103а). 
12.
Сеистои — Эроппипг шарқнда ва Афгопистонлипг гарбида жойлашган. 1872 
йилда Эрон ва Афгопистоп орасида бўлипган. Ҳилменд дарссигача бўлган қисми Эропга, 
ундан шарқи Афгопистонга ўтган. 
13. Сагзийлар — сеистонликлар. 
14. Қуръони карим, 42-сура (Шўро сураси), 18-оятдан. 
15. 'Қуръопи карим, 17-сура, (Исро сураси), 82-оятдап. 
16. Нир 
нусхада: 
"...у 
амир 
Ҳусайи 
қаердалигипи 
биларди". 
17- Бир пусхада: "...Амир Тсмур келгами ҳақида". 
18.
Арсаф — Балх ншюнтидаги маваслардап бири. 
19.
Шарафиддип Али Яздийда ѐзилишича (парақ 104а), "...йўлда Арсаф — Каҳмард 
оралигида Йилдирин Қорачор нўси паслидан бўлга)! Сиддиқ барлоспи учратдилар". 
20.
Дулон Жовап (Чолан) — Шарафиддии Али Яздий ѐзишича (варақ 104а), 
Хулмдаги ҳазорадир. 
21. Шарафиддин Али Яздий "Знфарпома"сида (иарақ 105а) ва Темур тузуклари"
(Тошкент, 1991 й., 27-бст)да "Имлис" дсб сзилгап. 
22. Яздийда (варақ 105а) Тамукапипг оила аҳли яқин атрофга кўчиб ўттанлиги ҳақида 
маълумот кслтирган. 
23. Дарагез — Балх шаҳри яқинидаги жой. 
24. Шарафиддин Али Яздийпиш- "Зафарнома"си (варақ 105a) ua "Темур тузуклари"да (27-
бет) бу амирларпинг бариси барлос қапмидаи оканлиги па Жсте амирларидан юз ўгириб, 
Тсрмизга кслгаиликлари ҳақида айтилгаи.
25.
Дарагез суви — Калхоб дарѐсииииг тоғдан оқиб чиқиб, Балх шаҳрига стмасдап 
ҳосил қилгаи тармоқларидаи бири. 
26.
Хулм — Балхпинг тарқий тарафида, Лмударѐдан 6 фарсах парида жойлашган 
ўрта аср шаҳарчаси. 
27.
Арҳанг Сарой — қараиг: "АрҳапЛ II, 86-изоҳ. 
28.
Кўлак дашти — Хучталон (Кўлоб)га қаратли ср. 
29.
Пули саигин — дара, Вахш иодийсида. 

---

30.
Жете

— Чигатой улуси 1269 йилда икки қисмга бўлиииб кетгаидан кейин 
унииг Еписув, Чуй поҳаси иа Шарқий Туркистошш ўз ичига олгаи шарқий қисми шу 
пом бшшн аталган. 
31.
Тошариқ — гахмииан ҳозирги Яккабог тумаиидаги Тошқўргои қишлоги. 
32. Жнгдолик (ѐки Чакдолик) — ҳозирги Чакчар гизмасинимг шимолий ка 
жанубий этакларидан оқувчи Ўрадарѐ ва Кичик Ўрадарѐ сойлари (Гузордарѐпииг асосий 
ирмоқлари). Демак, XIV асрнинг 2-ярмидаги Чакдолик (бошқа номи Қотили1и, яъни
икки сув қўшилиши) ҳозирги Пачкамар сун омборииипг ўриида бўлган. 
33. Хожа Размоз — бу ерда Хожа Шамсиддип Кулолнипг Шаҳрисабздага
қабри иазарда тугалгал. 
34. Қабойи Матон — тахмипап ҳозирги Шаҳрисабз туманидаги Наматои қипцюғи, 
Шаҳрисабз билаи Китоб оралигида. 
35.
Оби Ём — ҳозирғи Жом сойи, Самарқаид пилоятинииг жанубий қисмида. 
36.
Шарафиддин Али Яздий (шрақ 109б)да бу воқеа 765/1363-1364 йилда юз бсрши. 
Хўжапд суви — Сирдарбпииг ўрта асрлардаги номларидан бири.
38. Шарафиддип Али Яздийиипг ѐзишича (иарақ 110а), амир Ҳусайн ва Амир
Соҳибқирои Чигатойхоп иаа1идан бўлгап бир кишиии хонликка кўтаришни маслаҳат 
кўргаилар ua 765/1363-1364 йили барча нўѐи па амирларни жамлаб қурултой
ўтказганлар. Упда фақирлик либосиии кийиб, ўзиии дарвсшликкц солиб юрган 
Кобулшоҳ ўглоп ибп Журжи ибн Илчикдой иби Дуиахонни салтаиат тахтига 
ўтқазганлар.
39. Фасиҳ Хавофий "Мужмали Фасиҳий" асарида 766/1364-1365 йил воқеаларини баен 
эп-анда (91-бет), амир Ҳамид ва Искаидар ўғлоплар Кобулпюҳнипг фармонига кўра қатл 
этшп-аиларини маълум қилган. 
40.
Бодом суви — шу номдаги жилга, Қоржонтопдап бошлапиб, Чимкеш 
шаҳринииг жапубидан оқиб ўтади ва Арис дарбсига қуйилади. 
41.
Шарафиддин Али Яздий бу иоқса 766/1364-1365 йили рўй берган, деб ѐзади
(иарақ П2б). 
42.
Матпда "қирои" (араб. "қироп" — яқиплашиш) — икки сайѐранинг бир буржда
яқиилашуви. 
43.
Бу ерда Илссхожа назарда тутилгап. 
44.
Бақлоп — ҳозирги поми "Баглои"; Афгопистондага шдий, вилоят ва шаҳар. 
VI 
1. Сарбадорлар — XIV асрпинг 30-80 йилларида Эроп па Ўрта Осисда кўтарилгап 

---

халқ ҳаракати. Унда кенг халқ оммаси — деҳқонлар, ҳунармандлар, зиѐлилар, майда ер 
эгаалари ва қуллар қатнашглн. 
Ҳофизи Абру "Зубдат ут-таворих..." асарида сарбадорларпииг Са-марқаидда ҳокимиятни 
ўз қўлларига олишипииг тафсилотларипи ѐзган. Чупопчи, амир Ҳусайн на Амир Темур "Лой 
жапги"да мўгуллардаи еш-илиб, Омуя (Лмударѐ) суииьшнг иариги қиргогига — Балх томолга 
ўтиб кетгач, фурсатни ганимат билган мўгуллар Самарқапд атрофига етиб келганлар. 
Самарқаид аҳолисининг хосу оми бу аҳволдаи ташвишга тушиб, шаҳар жомеп. масжидига 
йигилгашшр. Шаҳарии мў^ллардап мудофаа қилиш тад-бирлари хусусида 1урли фикрлар 
билдирилгап. Лскин жўялироқ таклиф бўлмагач, Мавлшюзода иомли Бухоро улугзодаларидаи 
бўлган бир дониш-маид киши (у камопдан яхши ўқ-сй отар, ўта журьатли ва довюрак эди, 
слка-бўйиидан қилич осиб олпшди) ўрпидаи туриб, оҳиста минбарга кўтарилган. Мажлис 
аҳлига қизғии салом бериб, балапд овозда шундай дсган: 
"Эй, мусулмоилар жамоаси! Бугуи кофирлар устунлик қилмоқда. Улар 
мусулмоилариинг хопумони, хотип, бола-чақаси, номуси, еру молига кўз олайтириб 
келдилар. Ҳозир амрига муиофиқ иш кўрса бўладигап ҳоким йўқ. Шу купгача бож-
хирож дегап ном қўйиб, мусулмонлардаи жизя олгап ҳоким, уии ўз ҳою ҳаваси йўлида 
сарфлади, кучли душман пайдо бўлгач, мусулмолларни ташлаб қочди. Энди эса шаҳар 
аҳолиси ҳар қанча сонғалар тортнқ қилмасин, (мўгуллардан) халос бўлолмайди. Қиѐмат 
купи Ташри таоло сизлардаи бу воқсаларнипг жавобини сўрайди. Ўшаида сизлар нима дсб 
жавоб бсрасизлар? 
Улуғлардап бирортаигиз мусулмонларпи зулму ситамдан сацлаб қолиппш, ислом 
шаҳрини муҳофаза қилишми ўз зиммангизга оласизми? 'Гоки биз упга оргашиб хизматида 
бўлайлик!" 
Самарҳаиднинг барча акобир, ашрофу бузургоорлари хомуш тортиб, ҳеч бири жавоб 
бермади. Шундап ксйин Ма1!лоиозода дсди: "Сиз уззиммангизга олиб, журъат 
қадамипи илгари қўймас экапсиз, агар мен ўз зиммамга олсам, мадад бсриб, ҳамроҳлик 
ҳиласизми еки йўқми?" 
Еари авому хос бу гапии маъқуллаб бирдан ҳайқирди ва уни ўзларига етакчию 
сардор этдилар. Шундан сўнг Мавлонозода шаҳар мудофаасига тайѐрлана бошлади. 
Шаҳардаги барча дарвозаларни бср-китди. Кўчалар, боғлар атрофш-а говлар қурдирди. 
Фақат бир кўчаии очиқ қолдириб, шу ерда Мавлоиозоданинг ўзи беш юз кишиси билаи 
пистирмада ўтирди. Душманнииг қаровул қисмлари ҳеч ким қаршилик кўрсатмайди дегал 
ўйда, кўнгиллари тўқ ҳолда шаҳарга кириб келганда, Мавлолозоданинг ишораси билал 
дўмбиралар чалинди. Душманга ҳар томондаи ўқ-ѐйлар, тошлар ѐғдирилди, уларни таеқ 
билан саваладилар. Натижада мўгулларнинг минг аскари мажруҳ бўлди, юзтаси эса қўлга 

---

олйпди. Эртаси кули ҳам мўгуллар бутун кучлариии ишга солиб ҳамла қилсалар, турли 
ҳарбий ҳийлалар қўлласалар ҳамки шаҳарни эгаллай олмадилар ва. Самарқандли босиб 
ололмасликларини тутундилар. Ке-йинги кун Самарқаид атрофидаги ерларни таладилар. 
Бир иеча кун ўтгач, уларнинг отлари вабо касалига чалилиб, кўпи ўлди. Лскарларнипг 
аксари пиѐда қолди ва ўз вилоятларига қайтишга азм қилди. Бу хабар Амир 
Соҳибқиронга етгач, у Аббос Баҳодирга бир печа отлиқ билал сувдан кечиб ўтиб, 
вилоятга кириш ва ѐгийнинг аҳволини ўрганит ҳамда унга хабар етказишни буюрди. 
Мавлонозода ҳам айни вдйтда аҳволни билиб келиш учун бир неча отлиқни Жайхуп 
соҳилига жўнатган эди. Амир Аббос бу отлиқлардан бирига тўқнаш келди, уки қўлга олиб, 
Амир Темур олдига келтирди. Ундан бор гапни билиб олдилар па воқеалар шарҳини 
мактубга битиб, амир Ҳусайнга жўнатдилар. Амир Темурнинг ўзи ҳам амир Ҳусайи томои 
йўл олди. Мактуб амир Ҳусайнга етганида, у душманлар мағлуб бўлиб қочганидаи қукоиди, 
бироҳ са-марқандликларнинг жаш7 жадалга журъат қилгапликлари уни хаво!ирга солди. 
Икки-уч кундан кейин Амир Тсмур стиб келди. Сарбадорлар ҳақида фикр алмашдилар ва 
чораю тадбирлар мўлжалладилар- Охири уларии ҳийла билан қўлга туширитига қарор 
қилдилар. Шундан сўнг сарбадорларга тинчлик тилаб нома ѐздилар, элчилар орқали 
уларга хилъат, камар, шамширлар жўнатдилар. Элчиларни жўиатгач, амир Ҳусайн 
самарқандлнкларнинг хотиржам бўлиши учун Амир Тсмур ҳам Жайхундан ўтиб, ўша срда 
қишлаши лозимлигини маслаҳатдаи деб кўрди. Шибарту мавзеида бир нсча кун тўйлар 
бердилар, сўнгра иккиси ҳам у ердан кўчдилар. Лмир Ҳусайн ҳишлаит учун Соли Саройга 
кетди. Амир Темур эса ўй юртига келди. У ердаи кўчиб, Кеш ва Нахшабга йўл олди. 
Қаршит еггач, қалъа қуришга киришди ва ўша қишнинг ўзидаѐқ уни битирди. 
Сарбадорлар амир Ҳусайиьшнг совгаларини олиб, яхши ниятда экан, деб қувондилар. Амир 
Темурпинг Қаршига келгаи-лигини билиб, ҳар бир амирга алоҳида совга-саломлар 
тайѐрлаб, Амир Темур ҳузурига жўнатдилар. Хуллас, сарбадорлар дилида бирор хавф-
хатар ҳиссини қолдирмадилар. Шу зайлда қиш ҳам поѐнлади. 
Ҳофизи Абру амир Ҳусайп қўллагап ҳийла-найраиглар хусусида ба-тафсилроқ ма1.лумотлар 
бергап. Чунончи, амир Ҳусайп Палх, Бадахшон, Қундуз, Баглон, Алдхудва П1ибирғон 
лашкарини тўплаб, Самарқапд томоп юзланган. У сарбадорларга мактуб йўллаб, уида уларга 
ипгонишини, ҳатто ўз амирларидан ҳам яқил тутишипи ѐзгаи ва Самарқанд яқииидаги Конш-
ил мавзеига етгунича улинг ҳузурига келмасликии илтимос қилган. Сарбадор-лар унинг 
такаллуфипи чии билиб, фурсатни қўлдан бой берганлар. Амир Ҳусайн Конигилга етиб 
келгач, уш-а иззат-икром бнлдириш, тортиқлар тақдим этиш учун истиқболига чиққанлар 
ва хизматига шай бўлиб турган-лар. Амир Ҳусайн бирилчи куни сарбадорлзрга илтифотлар 
кўрсатгал. Бун-дан сарбадорлар ялада руҳланиб, кўнгилларидан хавф-хатар i-убори 

---

кўтарилиб, эртаси куни кўпроқ сопғалар ва камѐб моллар билан унинг ҳузурига йўл 
олгаилар. Карбосга етгалларида амир Ҳусайннинг буйруғига кўра уларлинг ҳаммаси қўлга 
олингап— Фақат Мавлонозодани Амир Темур илтимос қилиб, дор тагидан қутқариб олган. 
2. Ҳусайн Сўфи — Хоразмпилг волийси; у мансуб бўлгам Сўфийлар сулоласи бу вақтда 
Хоразмда ҳукмроллик қилган. Ҳусайн Сўфи Амир Темурнинг Хоразмга қилгал биринчи 
юриши, яъни 774/1372-1373 йилда вафот этган. 
VII 
1.
Қуръони карим. 3-сура (Ол-и Имрон), 26-оятдан. 
2.
Қуръони карим, 3-сура (Ол-и Имрон), 26-сятдан. 
3.
Қуръони карим, 3-сура <Ол-и Имрол), 26-оятдал. 
4.
Шарафиддии Али Яздийда (варақ 115а) "ўз юрти Хутталонга" дейилган. 
5.
Яздийда (варақ 116а) амир Ҳусайн Шербаҳромни такаллуф ва марҳаматлар 
кўрсатиш билан ўз томонига оғдириб олганлиги айтилган. 
VIII 
1- Ҳофизи Абрунинг "Зубдат ут-таворих..." асарида ѐзилишича, бу воқеалар 
767/1365-1366 йилда рўй берган. 
2. Чағоно (Чағонисн) — ҳозирги Сурхондарѐ вилоятининг ҳадимги номи. 
3. Чакчак — Чакчар тизмасилинг жанубий эгагида жойлатган мавзс, ҳозирги
ломи Чакдара (Қашқадарѐ' вилоятинимг Дсҳқонобод тумани ҳудудида). Шарафиддил 
Али Яздийда (варақ 1166) ва "Темур тузуклари"да (37-бст) "Чакчек дараси" шаклида 
кслтирилган. 
4.
Деҳи нав — ҳозирт Қаглқадарѐ иилояти Дсҳқонобод.._яқинидаги мавзе. 
5. 
Танги Ҳарам
— 
дсҳқонобод қишлоги
. 
6.
Қотилиш (ѐки Чакдолик) — қараиг: V, 32-изоҳ, "Чакдолик". 
7.
Бурдолиқ — Амударенинг ўнг соҳилида жойлаштн. XIV аср 2-ярмида Марв — 
Қарлти карвон йўлидаги дарѐдан ўтиш жойи асосан ерда бўлган. Ҳозирги номи ҳам 
Бурдолиқ. Туркманистоплинг Чоржўй вилоятидаги мавзе. 
8.
Ҳирот мшшки — ўша йилларда Ҳиротда Курт сулоласининг вакили малик 
Муиззиддин Ҳусайн (I33J-137O) ҳукмроллик қиларди. 
9. Қаровнос — Чигатой улусида, унинг л]арқий қисмида яшовчилар ўзларини "мўғул"
деб, 1
г
арбий қисмидаги турк-мў^ул қабилаларини "Қаровнос" ("чатишган мўғуллар") 
иа гарбдатлар ўз навбатида шарций ҳисмдагиларли "жете" ("ҳароқчилар"), ўзларини

---

эса фахр билан "чирдтойлар" деб аташган. 
10. Қарагошуи ва Гунбади Лавлий — тахминаи ҳозирги Қўштела ва Савлигар — Ғузор 
.трмопидаги қишлоҳлар. 
11.
Пазди (Фазди) кўҳпа — ҳозирги Фазли қишлоғи, Қашқадарѐ вилоятининг Нишоп
тумани. 
12.Ширкент — ҳозирги Бсшкснт аҳоли маскани, Қарши туманининг маркази. 
13.
Матнда "маст-и хароб" дейилгап. Агар "масту хароб" бўлса, ўртада "
BOB
"
ҳарфи 
бўлшии керак эди. Шупинг учун биз матн мазмунига кўра "маст-и хоб" деб ўқидик. 
14.
Яздий (вараҳ 119 а) амир Муҳаммад амир Мусонинг ўғли экаллигини 
маълум қилади.