Biologiya 17 14-04-2022. indd

4.9 GENOTIPIK O‘ZGARUVCHANLIK TURLARI
Tayanch bilimlarni sinang. 
Mutatsiyalar qanday paydo bo‘ladi? Mutatsiyalar foy-
dalimi?
Genotipik o‘zgaruvchanlik irsiylanadigan o‘zgaruvchanlik bo‘lib, kombinativ va mu-
tatsion o‘zgaruvchanlik turlariga bo‘linadi. Kombinativ o‘zgaruvchanlik organizm genla-
rining turli kombinatsiyasi tufayli paydo bo‘ladi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik tashqi mu-
tagen omillar tufayli vujudga keladi. Mutagen omillar: �izik – radioaktiv nurlar, harorat; 
kimyoviy – anorganik va organik moddalar; biologik – virus, toksinlar.
Mutatsion o‘zgaruvchanlik nati-
jasida mutant organizmlar hosil 
bo‘ladi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik 
gen, xromosoma va genom mutatsi-
yalarga bo‘linadi.
Gen mutatsiyalari
nukleotid-
lar izchilligining o‘zgarishi bilan 
bog‘liq. DNKdagi purin asosining 
boshqa purin asosi bilan yoki pirim-
idinning boshqa pirimidin asosi 
bilan almashinishi 
tranzitsiya
deyiladi. Purin asosining pirimi-
din asosi bilan almashinishi yoki 
aksincha bo‘lsa 
transversiya 
deb 
ataladi.
O‘roqsimon anemiya kasal-
ligida timin nukleotidi o‘rniga 
adenin nukleotidining almashib 
qolishi natijasida gemoglobin sintezlanishiga javobgar DNKda transversiya sodir bo‘ladi.
Natijada aminokislotalar ketma-ketligidagi 
glutamin o‘rniga valin aminokislotasi birikadi. 
Bu holat gemoglobinning noto‘g‘ri ketma-ket-
likda sintezlanishiga sabab bo‘ladi. Buning oqi-
batida eritrotsit o‘roqsimon shaklga kiradi va 
o‘z vazifasini to‘liq bajara olmaydi.
Albinizm terida melanin pigmentining sin-
tezlanmasligi tufayli teri, soch, qoshning oq 
rangda bo‘lishi. Ko‘z och ko‘k yoki kapillyar 
qon tomirlar hisobiga qizg‘ish bo‘ladi. Albinizm 
gen kasalligi hisoblanadi, 
chunki gendagi nukleot-
idlar izchilligi o‘zgaradi. 
Buning oqibatida tirozin aminokislotasidan melanin pigmentining 
hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan ferment tirozinaza nofaol holatda 
sintezlanadi. Albinizm bilan kasallangan bemor quyosh nurlariga 
ta’sirchan bo‘ladi. Ko‘pincha ular tunda faoliyat yuritadi.

---

123
Biologiya 10