118
Biologiya 10
ra olish chegarasi
reaksiya normasi
deyiladi. Modi�ikatsion o‘zgaruvchanlikning evo-
lutsion ahamiyati shundan iboratki, u organizmlarga o‘z ontogenezida tashqi muhit
omillariga moslashish imkoniyatini yaratadi. Reaksiya normasi keng bo‘lgan organizm-
lar tabiiy tanlashda qulaylikka ega bo‘ladi. Modi�ikatsion o‘zgaruvchanlik tufayli or-
ganizmlarning bo‘yi, massasi, pigmentatsiyasi va shunga o‘xshash ko’plab belgilari
xilmaxil bo‘ladi. Xilmaxillikning kelib chiqishi organizmda biokimyoviy va fermentativ
reaksiyalarning o‘zgarishiga bog‘liqdir.
Modi�ikatsion o‘zgaruvchanlik quyidagi xususiyatlarga ega:
• Irsiylanmaydi;
• Tashqi muhit ta’siriga bog‘liq;
• Guruhli xarakterga ega, ko’pchilik organizmda sodir bo‘ladi;
• O‘zgaruvchan sharoitda yashovchanlikni ta’minlaydi;
Modi�ikatsion o‘zgaruvchanlik tibbiyotda katta ahamiyatiga ega. Ma’lum bir kasallik
turli odamlarda har xil kechishi mumkin (buning sababi reaksiya normasining har xilli-
gidir). Bunday holatlar vrachlik amaliyotida juda ko‘p uchraydi. Belgilarning o’zgaru-
vchanligini o‘rganish usullarini ishlab chiqish bilan maxsus fan - biometriya shug‘ulla-
nadi. Belgilarning sifat o‘zgarishlarini aniqlash uchun u yoki bu belgilarni hisoblab,
olingan natijaning shu guruhning umumiy soniga nisbatan qancha foizini tashkil
etishi aniqlanadi (masalan, bironta guruhda kasal yoki sog‘ odamlar foizi aniqlanadi).
Belgilarning miqdoriy o‘zgarishlarini aniqlash birmuncha qiyinroq, chunki ularn-
ing ko‘rsatkichlari keng doirada o’zgarishi mumkin. Buning uchun belgining o‘zga-
ruvchanligini aks ettiruvchi variatsion qator yoki belgining o‘zgaruvchanlik qatorini
tuzish talab qilinadi. Variantlar (masalan, ayrim shaxslar tanasi og‘irligi) ko‘payib
yoki kamayib borishi tartibida joylashtiriladi. Ma’lum tartibda joylashtirilgan variant-
lar yig‘indisi variatsion qator deyiladi. Lekin bir qator qilib joylashtirilgan variantlar
yig‘indisi o‘zgaruvchanlik haqida to‘liq tasavvur bera olmaydi. Buning uchun vari-
antlarni guruhlarga bo‘lib chiqiladi. So‘ngra har bir guruhning o‘rtacha ko‘rsatkichi,
uchrash tezligi aniqlanadi. Variatsion qatordan foydalanib, belgining o‘zgaruvchanlig-
ini gra�ik ravishda tasvirlash mumkin. Variatsiyalarning tebranish kengligini va ayrim
variantlar uchrashi tezligi(chastotasi)ni aks ettiruvchi belgi o‘zgaruvchanligining
gra�ik ifodalanishi variatsion egri chiziq deyiladi. Har xil variantlarning variatsion egri
chiziqda joylashuvi Ketle qonuni asosida amalga oshadi. Bu qonunga binoan belgining
o‘rta variantlari chet variantlariga nisbatan ancha ko‘p uchraydi (- rasm).
- rasm. Ketle qonunining gra�ik
ko‘rinishida tasvirlanishi
V - belgi variantlari;
P – belgi variantlarining uchrash tezligi
Belgining qanchalik rivojlanganligini ifodalash uchun
uning o‘rtacha miqdorini aniqlash lozim. Buning uchun har
bir guruhning o‘rtacha ko‘rsatkichi shu guruhning uchrash
tezligiga ko‘paytiriladi va bu ko‘rsatkichlarning hammas-
ini bir-biriga qo’shib, so‘ngra variantlarning umumiy so-
niga bo‘linadi. O‘rtacha arifmetik miqdorni aniqlash uchun
quyidagi formuladan foydalaniladi
Do'stlaringiz bilan baham: