Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

1 1 7
 

---

sepiluvchi materiallami guruhlarga bo‘lish jarayoni ajratish jara - yoni 
deyiladi. 
Bu jarayonni amalga oshirishda ishlatiladigan mashinalarga g‘alvirli 
ajratgichlar deb ataladi. 
Donni saqlash va qayta ishlash korxonalarida asosiy tur dondan 
aerodinamik xossalari bilan farq qiladigan aralashmalar havoli 
ajratgichlar yordamida ajratiladi. Havoli ajratgichlar asosan un tortish, 
yorma 
va 
omuxta-yem 
zavodlarida 
donni 
chang 
va 
yengil 
aralashrnalardan tozalashda ishlatilsa, shu bilan birga ular yorma 
zavodlarida qobig‘i sidirilgan donlar (sholi, grechixa, suli arpa 
yormalari)ni po‘stlog‘idan tozalashda, hamda yorma va chiqindini 
nazorat qilishda ham ishlatiladi. Donga qarshi havo oqimining bosimi 
donning massasiga, uning o‘lchamiga, shakliga, yuzasining holatiga, 
donning havoda turish vaziyatiga, harakatning nisbiy tezligiga bog‘liq. 
Havoli ajratgich turlari, ularning tuzilishi, tuzilish qismlarining 
funksiyalari va texnologik sxemalari bilan donni havo oqimi yordamida 
ajratishini nazariy asoslab berilgan.
Don aralashmasi ajratgichlarda tozalangandan keyin ham tar kibida 
shunday organik va mineral aralashmalarni saqlab qoladiki, ular dondan 
yengilroq yoki og‘irroq bo‘lib, o‘lchamlari va aerodinamik xossalari 
bilan asosiy dondan farq qilmasligi mumkin. Shu sababli bunday 
aralashmalarni g’alvir va havo oqimi bilan ajratib bo‘lmaydi. Bu 
aralashmalar amalda qiyin ajraluvchi aralashmalar deb yuritiladi.
Donni tegirmonning tayyorlash bo‘limidan yanchish bo‘limiga 
yuborganda tarkibida mineral aralashmalaming bo‘lishiga yol qo‘yib 
bo‘lmaydi, zero ularning juda kam miqdori ham tayyor mahsulotning 
g‘ijirlashiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari ularning un tarkibida 
uchrashi organizm uchun ham zararlidir. Komplekt uskunali un tortish 
zavodlarida 
mineral 
aralashmalarni 
yuvib 
tozalaydigan 
yuvish 
mashinalari 
ishlatilmaydi, 
shuning 
uchun 
ham 
donni 
mineral 
aralashrnalardan quruq tozalash usuli yuqori samarali bo‘lmog‘i zarur.
118

---

Bug‘doyni tarkibida mavjud, bug‘doyga nisbatan o‘lchamlari har xil 
boigan aralashmalar suli, arpa, javdar, mayda singan bug‘doylar, yovvoyi 
o‘t urugiari qoraburchoq aralashmalaridan tozalashda diskli yoki 
silindirli uskunalar qoilanilib ular trierlar deb nomlanadi uskunalar ikki 
xil boiadi. Birinchi singan, yarimta, kalta, yovvoyi o‘t urugiarini 
qoraburchoq (kukol) ajratishda qoilaniladi, ikkinchisi uzunli k jihatdan 
farqlanuvchi yovvoyi suli, arpa shunga o‘xshash aralashrnalardan 
tozalaydi. 
Don tozalash bolimidagi texnologik jarayonning xususiyati don 
yuzasini quruq va ho‘1 usulda tozalashning samarali borishidir. 
0‘zbekistonda yetishtirilgan bug'doy navlarining strukturaviy- mexanik 
xususiyatlarini vatuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda don 
yuzasini tozalash jarayoni bir necha bosqichlardan tashkil topadi. 
Doniarning ustki qatlamlarini quruq va hoi holda ishlov berishda 
ularning kul moddalarini kamaytirishdan tashqari donlarda joylashib 
olgan turli mikroorganizmlardan tozalashdir. Bu jarayonda donyuvadigan 
uskanadan yuqori samara bilan foydalanish mumkin.
Don korxonalariga keltirilgan donlar ichidagi metallomagnit 
chiqindilar donlarni o‘rayotganda, transportirovka qilish va bir 
maydondan ikkinchi joyga ko‘chirayotgan vaqtda tushib qolishi mumkin. 
Bundan tashqari, don tozalash sexidagi uskunalarning nosozligi 
natijasida, tegirmonda esa valetsli stanok riflilarining yeyilishi va 
sexlarda uskunalarni ta’mirlash vaqtida tushib qolishi mumkin. 
Metallomagnit chiqindilar, ayniqsa, g va tozalash mashinalariga tushib 
qolsa, turli xavfli hodisalarga (yonginga) sabab boiadi. Donni magnit 
chiqindilardan tozalash uchun magnit separatoridan foydalaniladi.
Donni saqlash va qayta ishlash uchun davlat tomonidan meyorlar 
belgilangan. Ushbu meyorlarga asoslanib saqlash va qayta ishlash 
jarayonlari tashkillashtiriladi. 
Donning sifat ko‘rsatkichlari GOST bo'yicha: normasi quyi - 
dagichadir. 
Namlik - 14,5% ko‘p ernas; 
119

---

Kuldorlik toza bug‘doy uchun - 1,97%; 
Begona aralashmalar - 2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar - 0,1%, 
zararli aralashmalar - 0,01%); 
Bug‘doyli aralashmalar - 5 %; 
Tabiiy og‘irligi (natura) - 750 gr/l.dan (k.e.); 
Kleykovina miqdori - 23% Ilgr.; 
IDK sifati - 100 (asbob birligi, yuq.e.); 
Elevatorlarga qabul qilinayotgan donning sifat ko‘rsatkichlari 
Namlik - 14,5% ko‘p emas; 
Kuldorlik toza bug‘doy uchun - 1,97%; 
Begona aralashmalar - 2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar - 0,2%, 
zararli aralashmalar - 0,01%); 
Bug‘doyli aralashmalar - 5%; 
Tabiy og‘irligi (natura) - 750 gr/l.dan (k.e.); 
Kleykovina miqdori - 23% R gr.; 
IDK sifati - 100 (asbob birligi, yuq.e.); 
Shafifoflik - 40% kam emas; 
Zararlanganlariga - ruxsat etilmaydi. 
Don tozalash bo‘limiga kirayotgan donning sifat ko‘rsatkichlari 
Namlik - 12,5% ko‘p emas; 
Kuldorlik toza bug‘doy uchun - 1,92%; 
Begona aralashmalar - 1%, (sh.b. birga mineral aralashmalar - 0,1%, 
zararli aralashmalar - 0,01%); 
Bug‘doyli aralashmalar - 4%; 
Tabiiy og‘irligi (natura) - 750 gr/l.dan (k.e.); 
Kleykovina miqdori - 23% R gr.; 
IDK sifati - 100 (asbob birligi, yuq.e.); 
Shaffoflik - 40% kam emas; 
Zararlanganligi - bo‘lishi mumkin emas.