Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

3-BOB. DON ZARARKUNANDALARI VA ULARGA QARSHI KURASHISH
 
Don va don mahsulotlari sifati va vaznining saqlash davridagi 
kamayishi “don zahiralari” zararkunandalari deb nomlanuvchi tirik 
organizm vakillari ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. 
Don zararkunandalari qadim-qadimdan ma’lum. Inson qadim 
zamonlarda ham donni zararkunandalardan saqlash maqsadida tu rli chora 
tadbirlar qo‘llab kelgan. Ilk bora don omborlarining yuzaga kelishi bilan 
u yerda turli kemiruvchilar va hasharotlar to‘plana boshladi, Ba’zi turlar 
uchun bu yangi ekologik muhit maqbul bo‘lib, ular asta-sekin faqatgina 
shu erlarda yashashga va rivojlanishga moslasha bordi. Natijada “ombor” 
zararkunandalarining butun bir guruhi vujudga kela boshladi.
Ma’lumki, donning sifati va miqdoriga turli zararkunandalar katta 
xavf soladi. Don zaxirasi zararkunandalari insonga qadimdan ma’lum 
bo‘lib, inson hatto ibtidoiy jamoa davrida ham donni bunday 
zararkunandalardan saqlash yo‘l-yo‘riqlarini qo‘llab kelgan. 
Dehqonchilikning rivojlanishi, xalqlar o‘rtasida savdo-sotiqning 
kengayishi, zararkunandalarning yer shari bo‘ylab tarqalishigazamin 
bo‘ldi. Natijada zararkunandalarning turli sharoitlarga moslashuvi 
jarayoni ro‘y berib, ularning ba’zilari butunlay omborxonalarda ko‘payib, 
rivojlanishga moslashdilar va amalda tashqi tabiatdan butunlay uzildi 
(ombor uzun buruni, xrushak, ombor kuyasi). Ba’zilari esa tashq i tabiatda 
ham, omborxonada ham ko‘payib, rivojlana oladi (sholi uzun tumshug“i, 
don kuyasi, fasol donxo‘ragi, kanalar) uchinchilari esa faqatgina tabiatda 
ko'payib, rivojlanadi va don saqlash inshootlariga yig‘ib olingan hosil 
bilan birga kelib tushadi (no‘xat donxo‘ri, don to‘plami zararkunandalari 
va 
b). 
Don 
mahsulotlarining 
qabul 
qiluvchi 
korxonalarda 
bu 
zararkunandalar rivojlanar ekan donga katta ziyon yetkazadilar. Ularning 
faoliyati natijasida mahsulot kamayadi, shuningdek oTimtiklari g‘um - 
baklari va boshqalar bilan donni ifloslantirib yuboradi, natijada
81

---

mahsulot sifati pasayadi. В undan tashqari ba’zilari donda namlik va 
issiqlik hosil boiishining manbai bo‘lib xizmat qiladi, ba’zilari esa ishlab 
chiqarish moslamalari, idishlar va boshqalarni ishdan chiqaradi 
(kemiruvchilar) shuningdek, ba’zilari ko'pgina yuqumli kasalliklarni 
tarqalishi vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari zararkunandalar 
turli oziq-ovqat sanoati korxonalarida qayta ishlangan donga va unga ham 
katta ziyon yetkazadilar. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra zararkunandalar 
dunyo bo‘yicha don zahi- rasining 5% ni yo‘qolishiga olib kelar ekan. 
Doniarning zararkunandalar bilan zararlanishi ко ‘pgina omillarga 
bog‘liq. Masalan don va don mahsulotlarning sifatli saqlanishi ge- ografik 
mintaqaga, o‘simlikni yetishtirish agrotexnikasiga, yig‘ib- terib olish 
uslubi va sharoitiga, shuningdek saqlash usuli, sha - roitiga, saqlanadigan 
mahsulot miqdoriga saqlanish muddatiga, zararkunandalarga qarshi 
kurashish choralariga va boshqalarga bogiiq. 
Respublikamizda ham boshqa ко‘pgina mamlakatlar singari har yili 
zararkunandalarga qarshi kurashish uchun ko‘plab moddiy xarajatlar 
sarflanadi. Faqatgina donning holatini muntazam nazorat qilib borish, don 
zahiralari inshootlarining takomillashtirish, zararkunandalar tushishining 
oldini oluvchi hamda ularga qarshi keskin kurash chora -tadbirlarini 
qo‘llash orqaligina mustahkam himoyani tashkil etish mumkin. 
Dunyo amaliyotida hasharotlarning bir necha yuzlab turi, kanalaming 
esa o‘nlab turi ma’lum. 0‘zbekiston sharoitida bularning bir qismigina 
uchraydi. Quyida ularning ko‘payishi va rivojlanishi, don uyumlariga 
keltiradigan zararlari hamda ularga atrof-muhit sharoitining ta’siri 
tavsiflanadi.